BEZPIECZEŃSTWO GRANIC – systemowy proces obszarowej kontroli i nadzoru nad → granicą państwową obejmujący cztery elementy: obronę przed naruszeniem → integralności terytorialnej państwa, ochronę granicy państwa jako instytucji → bezpieczeństwa narodowego, nadzór i obserwację granicy i strefy nadgranicznej, a także kontrolę ruchu transgranicznego. W klasycznym ujęciu bezpieczeństwo granic [bezp.gr.] oznacza niedopuszczenie do przekroczenia granicy państwowej [gr.p.] i wejścia na terytorium państwa przez obce podmioty państwowe lub niepaństwowe (siły zbrojne państwa, oddziały nieregularne, grupy partyzanckie, gangi przestępcze, nielegalni migranci itd.). W tym celu państwo buduje, utrzymuje, modernizuje i w razie potrzeby rozbudowuje infrastrukturę graniczną. Rozmieszcza odpowiednie siły i środki kontroli, ochrony i obrony, w szczególności służby graniczne, a w razie konieczności służby policyjne i siły zbrojne.
Gr.p. rozumiana jest jako ulokowana terytorialnie linia demarkacyjna, wzdłuż której wyznaczana jest płaszczyzna stanowiąca styk obszarów dwóch sąsiadujących ze sobą państw. Gr. wyznacza zakres suwerennej władzy i jurysdykcji państwa, a zarazem określa zasięg terytorialny polityki państwa, w tym obrony i bezpieczeństwa narodowego. Gr. może mieć przebieg naturalny, geomorfologiczny, wyznaczony przez brzegi jezior lub mórz, rzeki, łańcuchy górskie. Może też mieć charakter umowny – są to wówczas wynegocjowane i potwierdzone w umowach międzynarodowych linie delimitacyjne (np. na obszarach pustynnych, w masywach leśnych, na lądolodach). Gr. jest też konstrukcją inżynieryjną opartą na infrastrukturze technicznej w znaczeniu dostępowym (płoty, bariery, mury) i obserwacyjno-nadzorczym (kamery, czujniki ruchu, urządzenia radarowe, sieci informatyczno-telekomunikacyjne).
Bezp.gr. jest elementem → bezpieczeństwa wewnętrznego jako ogółu działań zapewniających → porządek publiczny poprzez zapobieganie i zwalczanie zagrożeń. W tym znaczeniu bezp.gr. oznacza niedopuszczenie do przenikania spoza terytorium państwa i rozprzestrzeniania czynników negatywnie oddziałujących na ład publiczny i bezpieczeństwo wewnętrzne, stanowiących element ryzyka albo pośrednie i bezpośrednie zagrożenie. Do tych czynników należą w szczególności zorganizowane grupy przestępcze trudniące się przemytem lub nielegalnym handlem osób i dóbr (substancje psychoaktywne i środki odurzające, broń i amunicja, zakazane materiały podwójnego przeznaczenia, pochodzące z kradzieży pojazdy, dzieła sztuki, sfałszowane dokumenty i środki płatnicze, podrabiane dobra luksusowe i in.), jednostki lub grupy terrorystyczne, a także grupy nielegalnych migrantów. Właściwe organy państwa (zazwyczaj służby graniczne) podejmują działania o charakterze zapobiegawczym lub represyjnym. Mogą zwiększyć skalę i intensywność patrolowania gr., wprowadzić odpowiednie środki techniczne, a także zastosować przymus bezpośredni w stosunku do osób nielegalnie
przekraczających gr.
Nadzór i obserwacja gr.p., obejmujące również strefę nadgraniczną, mają na celu dostarczanie w trybie ciągłym danych i informacji o sytuacji na gr. i w strefie nadgranicznej (tzw. obrazów granicznych i przedgranicznych) z zamiarem identyfikowania i oceny zaobserwowanych zmian. Czynności te prowadzone są na lądzie (stałe placówki, ruchome patrole, stacje radarowe, wieże obserwacyjne, zestawy perymetryczne), na morzu (łodzie patrolowe), w powietrzu (załogowe i bezzałogowe statki powietrzne) i w przestrzeni kosmicznej (satelity obserwacyjne). Nadzór i obserwacja wzmacniają → świadomość sytuacyjną, która w ujęciu strategicznym wpływa na politykę bezpieczeństwa narodowego i stosunki zewnętrzne państwa, a w ujęciu operacyjnym wspiera proces decyzyjny dotyczący reagowania na zarejestrowane zmiany w środowisku granicznym.
Kontrola ruchu transgranicznego jest najbardziej aktywną i zróżnicowaną formą bezp.gr.
Zasadniczo obejmuje uregulowane, zorganizowane i rutynowe czynności związane z przekroczeniem gr.p., w szczególności zezwolenie na wjazd na terytorium danego państwa i poddanie się normom prawnym, standardom technicznym, a niekiedy normom kulturowym (obyczajowość, religia) obowiązującym na tym terytorium. Kontrola ruchu transgranicznego odbywa się na przejściach granicznych (w wyznaczonych przez władze państwowe miejscach prawnie dozwolonego przekroczenia gr.), jest dokonywana
przez odpowiednio przygotowane, rozlokowane i funkcjonujące zasoby ludzkie wyposażone w środki techniczne i organizacyjne. Infrastruktura przejść granicznych powinna zapewniać sprawną, płynną i skuteczną obsługę osób i dóbr (towarów) w ruchu transgranicznym. W przypadku osób (podróżnych) sprawdzana jest na podstawie dokumentów podróży tożsamość, status formalny (zezwolenie na przekroczenie gr., np. w postaci wizy) oraz posiadane przez nie przedmioty. W odniesieniu do dóbr, zwłaszcza towarów, kontrola ma charakter administracyjny i celny.
W klasycznym ujęciu bezp.gr. ma wymiar stacjonarny, skupiony na linii granicznej oraz strefie nadgranicznej. W wymiarze ponowoczesnym bezp.gr. ma znaczenie symboliczne, odnoszące się do zagwarantowania mobilności i swobody ruchu transgranicznego w masowej skali. Służą temu dwustronne i wielostronne porozumienia międzynarodowe o liberalizacji ruchu transgranicznego. Docelowo prowadzą do zniesienia kontroli osób i dóbr, co umożliwia przekraczanie gr.p. w dowolnym miejscu i o dowolnej porze. Najbardziej znanym i zaawansowanym przykładem jest strefa → Schengen obejmująca terytoria 27 krajów europejskich. Ponowoczesne ujęcie bezp.gr. nie jest jednak możliwe bez zastosowania klasycznych metod obserwacji, nadzoru, kontroli i ochrony. W przypadku strefy Schengen warunkiem swobodnego przekraczania gr.p. w jej obrębie jest wzmocnienie ochrony i kontroli granic zewnętrznych oraz utrzymywanie wielkoskalowego scentralizowanego systemu informacyjnego, rejestrującego przypadki naruszenia zasad funkcjonowania strefy [→ System Informacyjny Schengen]. Wewnątrz tej strefy kontrola ma charakter rozproszony i jest wykonywana w razie potrzeby przez odpowiednie służby i organy państwa (głównie przez policję). Ponadto każde państwo ma prawo do przywrócenia stałych kontroli na swych gr. wewnętrznych (a więc powrotu do klasycznej formuły bezpieczeństwa gr.p.). [→ bezpieczeństwo transgraniczne; ochrona granic; Straż Graniczna] [Artur Gruszczak]
Literatura: P. Chambers, Border Security. Shores of Politics, Horizons of Justice, Abingdon – New York 2018 • A. Moraczewska, Transformacja funkcji granic Polski, Lublin 2008.