STAN WYJĄTKOWY – rodzaj → stanu nadzwyczajnego, instytucja prawa konstytucyjnego, może być wprowadzony ze względu na zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Tak jak inne stany nadzwyczajne, oznacza szczególny reżim prawny, zmiany w organizacji funkcjonowania państwa oraz ograniczenia w zakresie praw i wolności człowieka.
W polskich regulacjach konstytucyjnych stany nadzwyczajne, w tym stan wyjątkowy [st.wyj.], określone były w okresie międzywojennym w konstytucji z 1921 r. – przesłanką wprowadzenia było zagrożenie bezpieczeństwa publicznego; szerzej problematyka uregulowana była w konstytucji z 1935 r., st.wyj. mógł być wprowadzony przez rząd „za zezwoleniem” prezydenta RP „w razie zagrożenia państwa z zewnątrz, jak również w razie rozruchów wewnętrznych lub rozległych knowań o charakterze zdrady stanu, zagrażających ustrojowi lub bezpieczeństwu państwa albo bezpieczeństwu obywateli”. W konstytucji PRL nie funkcjonowało pojęcie st.wyj., lecz jedynie stan wojny i stan wojenny, a przesłanką wprowadzenia stanu wojennego na części lub na całym terytorium kraju był wzgląd na obronność lub bezpieczeństwo państwa. W małej konstytucji z 1992 r. przewidziano wprowadzenie st.wyj., jeżeli zostało zagrożone wewnętrzne bezpieczeństwo państwa lub w razie klęski żywiołowej.
Zgodnie z Konstytucją RP z 1997 r. w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego prezydent RP na wniosek rady ministrów może wprowadzić na czas oznaczony (nie dłuższy niż 90 dni) st.wyj. na części albo na całym terytorium państwa. Ogólnikowość przesłanek wprowadzenia st.wyj. stwarza spore problemy interpretacyjne i pozostawia duży stopień uznaniowości organom wprowadzającym st.wyj. Istotną cechą tych przesłanek jest ich dwoisty charakter odnoszący się do różnych dóbr prawnie chronionych. Przesłanka pierwsza (zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa) odnosi się do dobra najwyższego, ustroju opartego na zasadzie suwerenności narodu. Dwie pozostałe przesłanki (zagrożenie bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego) aczkolwiek dotykają kwestii istotnych z punktu widzenia funkcjonowania państwa, jednakże nie tak fundamentalnych.
Konstytucja określa zakres ograniczeń praw człowieka i obywatela w czasie obowiązywania st.wyj. Ustawa o stanie wyjątkowym określa kompetencje, zadania administracji rządowej i samorządowej oraz organów porządku publicznego i użycia sił zbrojnych w trakcie jego obowiązywania.
St.wyj. w większości państw jest zespołem przedsięwzięć podejmowanych przez państwo, w celu przeciwdziałania różnym rodzajom zagrożeń wewnętrznych. W państwach, w których nie unormowano → stanu klęski żywiołowej, st.wyj. może być wprowadzony z powodu zagrożeń naturalnych, technicznych. [Katarzyna Śmiałek]
Literatura: Konstytucyjny system władz publicznych, red. P. Chmielnicki, Warszawa 2009 • K. Prokop, Stany nadzwyczajne w konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Białystok 2005 • W. J. Wołpiuk, Państwo wobec szczególnych zagrożeń, Warszawa 2002.