STOSUNKI DYPLOMATYCZNE – podstawowa forma zagranicznego działania państwa, stanowiąca realizację prawa legacji, tj. prawa do nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych [st.d.] między podmiotami prawa międzynarodowego, które jest uznawane za jeden z atrybutów suwerenności państwa, przysługujący mu od momentu uznania. Wyróżniamy legację czynną (prawo do wysyłania własnych przedstawicieli dyplomatycznych za granicę) oraz legację bierną (prawo do przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych). Pełne prawo legacji przysługuje państwom, a niepełne innym podmiotom prawa międzynarodowego (np. organizacjom międzynarodowym, a także Zakonowi Maltańskiemu uznawanemu przez szereg państw za suwerenny podmiot prawa międzynarodowego). Istnienie st.d. polega na gotowości utrzymywania bezpośrednich kontaktów (stałych bądź doraźnych) na płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej przez zainteresowane podmioty. St.d. w imieniu państwa realizują jego organy, w tym służba zagraniczna reprezentująca to państwo „na zewnątrz”, tj. wobec innych uczestników stosunków międzynarodowych. Dyplomacja [dypl.] stanowi główny instrument (narzędzie) realizacji → polityki zagranicznej państwa i osiągania jej celów. Dypl. nie można więc oddzielić od polityki zagranicznej, gdyż służy jej realizacji, nie można jej też oddzielić od stosunków międzynarodowych, a szczególnie międzynarodowych stosunków politycznych, gdyż w tej sferze działa.
Dypl. rozpatrywać należy w dwóch zasadniczych znaczeniach, jako: 1. oficjalną działalność organów państwowych o kompetencjach w sferze stosunków międzynarodowych; 2. zespół metod i środków, sztukę osiągania celów polityki zagranicznej państwa, utrzymywania stosunków między państwami („umiejętność pozyskiwania przyjaciół i neutralizacji wrogów”). Nawiązywanie st.d. następuje za wzajemną zgodą zainteresowanych stron, podobnie jak ustanowienie w państwie przyjmującym stałej misji dyplomatycznej państwa wysyłającego. Można również nawiązać st.d., ale nie otwierać ambasady w danym państwie, realizując je np. poprzez misje doraźne. Polska np. ma nawiązane st.d. ze 195 podmiotami, ale tylko w 94 istnieją polskie ambasady (2023).
W historycznym rozwoju form dyplomatycznych dostrzegamy ich ewolucję w dwóch kierunkach: 1. od dypl. czasowej (doraźnej) w postaci misji specjalnych ad hoc do dypl. stałej (stałych misji dyplomatycznych) oraz 2. od dypl. dwustronnej do wielostronnej, tj. konferencyjnej i zachodzącej w ramach organizacji międzynarodowych.
Powstanie stałych misji dyplomatycznych w sposób szczególny przyczyniło się do rozbudowy przywilejów i immunitetów dyplomatycznych oraz zasad protokołu dyplomatycznego, w tym ceremoniałów i etykiety. Część norm prawnych odnoszących się do dypl., tj. prawa dyplomatycznego, jest skodyfikowana (np. w konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r., konwencji nowojorskiej o misjach specjalnych z 1969), natomiast część funkcjonuje jako normy zwyczajowe. Prawo dyplomatyczne jest ogółem norm regulujących zasady reprezentacji państw w stosunkach międzynarodowych, status, organizację oraz działalność organów państwowych i ludzi ze służby dyplomatycznej, w tym ich hierarchizację według klas (stopni) i pierwszeństwo między nimi (precedencję). Wspomniana konwencja wiedeńska wyróżnia następujące klasy szefów misji: 1. ambasadorów i nuncjuszów akredytowanych przy głowach państw oraz innych szefów misji równorzędnego stopnia; 2. posłów, ministrów i internuncjuszów akredytowanych przy głowach państw; 3. charge’s d’affaires akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych. W polskiej służbie zagranicznej obowiązują następujące stopnie dyplomatyczne (ustawa o służbie zagranicznej): ambasador; minister pełnomocny; radca-minister; I radca; radca; I sekretarz; II sekretarz; III sekretarz; attaché.
Misje dyplomatyczne realizują określone funkcje rozumiane jako całokształt urzędowej działalności związanej z utrzymaniem st.d. Najważniejsze wymieniono w konwencji wiedeńskiej i są nimi funkcje: 1. reprezentacyjna – reprezentacja państwa wysyłającego w państwie przyjmującym, m.in. działanie w imieniu państwa, podejmowanie demarches, czyli kroków w dypl.; 2. ochronna – ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli w państwie przyjmującym; 3. negocjacyjna – prowadzenie rokowań i dialogu z władzami państwa pobytu, negocjowanie umów, udział w ich przygotowaniu, codzienna wymiana poglądów i opinii, wyjaśnianie różnic w poglądach itp.; 4. informacyjna – zbieranie informacji o państwie pobytu, obserwacja zachodzących tam wydarzeń i informowanie o tym państwa wysyłającego; 5. promocyjna – obejmująca stosunki polityczne, gospodarcze, kulturalne, naukowe itd.; 6. popieranie i rozwijanie przyjaznych stosunków między oboma państwami, działanie w dobrej wierze na rzecz zbliżenia, zrozumienia i wzajemnej współpracy. Ponadto misja dyplomatyczna może pełnić funkcje konsularne, ale musi to być unormowane prawnie oraz wydzielone organizacyjnie. Może także reprezentować interesy państwa trzeciego i jego obywateli za zgodą zainteresowanych stron, a w przypadku zawieszenia lub zerwania st.d. może obejmować także pieczę nad pomieszczeniami misji państwa trzeciego wraz z jej mieniem i archiwami.
W literaturze wyróżniane są różne rodzaje dypl., według różnych kryteriów, np. osobistą, na szczycie, buduarową, salonową, gospodarczą, propagandową, tajną, z pozycji siły, nacisków, prewencyjną, pogrzebową, publiczną, społeczną, naftową, telefoniczną, maseczkową (COVID-19). W ramach szeroko ujętej dypl. społecznej ulokować można także aktywność zagraniczną subpaństwowych jednostek terytorialnych (np. samorządowych regionów i miast), która jest podporządkowana prawnie oraz politycznie państwu i wobec której używa się terminu dypl. samorządowa albo coraz bardziej popularnego terminu paradyplomacja. [Wojciech Tomasz Modzelewski]
Literatura: W.T. Modzelewski, Protokół dyplomatyczny i organizacja polskiej służby zagranicznej [w:] Podstawowe kategorie nauk o polityce i administracji, red. A. Żukowski, M. Harliński, W.T. Modzelewski, Olsztyn 2021 • T. Orłowski, Protokół dyplomatyczny: między tradycją a nowoczesnością, Warszawa 2015 • J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2020.