STRAŻ GMINNA/MIEJSKA – umundurowana formacja tworzona przez samorządowy organ stanowiący radę gminy (odpowiednio wiejskiej lub miejskiej), która ma służyć do ochrony → porządku publicznego na terenie gminy. Samorząd terytorialny powołany jest do zaspokajania zbiorowych potrzeb społeczności lokalnych, jedną z nich jest potrzeba → poczucia bezpieczeństwa jej członków. Jednocześnie jako podmiot administracji publicznej realizuje zadania z zakresu bezpieczeństwa i → porządku publicznego, → ochrony przeciwpożarowej i → zarządzania kryzysowego. Samorząd terytorialny, zwłaszcza na poziomie lokalnym (gminnym i powiatowym), może tworzyć własne samorządowe służby policyjne w formie podległej jednostki organizacyjnej. W Europie wykształciły się dwa modele udziału samorządu terytorialnego w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego. W pierwszym jedynym podmiotem odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa były policje samorządowe bez udziału państwa – ten model występował w krajach skandynawskich, jednak od połowy lat 60. XX w. został zarzucony. Częstszym rozwiązaniem organizacyjnym jest model dualistyczny – na poziomie lokalnym obok formacji państwowych działają samorządowe policje.

W Polsce po zmianach ustrojowych w 1989 r. początkowo działały straże miejskie na podstawie ustawy o Policji z 1990 r. Od tego czasu straże gminne/miejskie przeszły daleko idącą transformację, a zakres ich działania na rzecz społeczności lokalnej został znacznie rozszerzony, od realizacji zadań porządkowo-administracyjnych do realizacji zadań związanych z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym. Od 1997 r. na mocy ustawy o strażach gminnych jest to umundurowana formacja tworzona przez radę miasta/gminy do ochrony porządku publicznego na terenie miasta/gminy, która podlega bezpośrednio organowi wykonawczemu w gminie – burmistrzowi lub prezydentowi, wówczas jest to straż miejska, wójtowi – straż gminna. Do jej zadań należy: ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych; czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego; kontrola publicznego transportu zbiorowego; współdziałanie z właściwymi podmiotami w zakresie ratowania życia i zdrowia obywateli, pomocy w usuwaniu → awarii technicznych i skutków → klęsk żywiołowych oraz innych miejscowych zagrożeń; ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej; współdziałanie z organizatorami i innymi służbami w ochronie porządku podczas zgromadzeń i imprez publicznych.

Tworzenie straży gminnych/miejskich jest fakultatywne, a w XXI w. odnotowano w Polsce istotne zmniejszenie liczby oddziałów tej formacji, przede wszystkim z powodów niedoborów finansowych gminnych budżetów. [Andrzej Misiuk]

Literatura: W. Kotowski, Straże gminne. Komentarz, Warszawa 2014 • A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno-ustrojowe, Warszawa 2008.