STREFA BEZATOMOWA – obszar, na którym zgodnie z umową międzynarodową zawartą pomiędzy zainteresowanymi państwami obowiązuje zakaz produkcji i rozmieszczenia → broni jądrowej (strefa wolna od broni jądrowej). Szczegółowy zakres zobowiązań państw może być zróżnicowany w zależności od sytuacji w danej strefie. Integralnym elementem porozumienia jest zobowiązanie państw posiadających broń jądrową, że jej nie użyją i nie będą grozić jej użyciem przeciwko państwom takiej strefy. Strefa bezatomowa [st.bezt.] jest szczególnym rodzajem strefy zdemilitaryzowanej – stanowi strefę częściowo zdemilitaryzowaną, ponieważ obejmuje jeden rodzaj broni. W tym kontekście używa się także sformułowań „denuklearyzacja” i „dezatomizacja”. Tworzenie st.bezat. pozostaje ważnym elementem zapobiegania rozprzestrzenianiu broni jądrowej, a w szerszym ujęciu jej ograniczenia i redukcji i – w dalszej perspektywie – całkowitego rozbrojenia nuklearnego.

Dotychczas powstało osiem st.bezat. (kolejność według chronologii zawartych porozumień): 1. na Antarktyce, 2. w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach, 3. w przestrzeni kosmicznej, w tym na Księżycu i innych ciałach niebieskich, 4. na dnie mórz i oceanów, 5. na południowym Pacyfiku, 6. w Azji Południowo-Wschodniej, 7. w Afryce; 8. w Azji Centralnej. Ich podstawę stanowią następujące porozumienia międzynarodowe: 1. Traktat antarktyczny (1959, wszedł w życie w 1962), zakazuje eksplozji nuklearnych, składowania odpadów radioaktywnych i rozmieszczania sił zbrojnych w tym regionie; 2. Traktat o zakazie broni nuklearnej w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach, tzw. traktat z Tlatelolco (1967, wszedł w życie w 1969), zakazuje obecności broni nuklearnej w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach; 3. Traktat o zasadach działalności państw w prowadzeniu badań i użytkowaniu przestrzeni kosmicznej wraz z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (1967), ustanawia jedynie pokojowe wykorzystanie przestrzeni kosmicznej, w tym Księżyca i innych ciał niebieskich, zakazuje: budowania baz wojskowych, instalacji i rozbudowy fortyfikacyjnej; prowadzenia prób jakichkolwiek broni i operacji wojskowych; umieszczania na orbicie Ziemi jakichkolwiek obiektów przenoszących broń jądrową lub inne typy → broni masowego rażenia; instalowania takich broni na ciałach niebieskich lub stacjonowania ich w przestrzeni kosmicznej w jakikolwiek inny sposób; 4. Traktat o zakazie umieszczania broni nuklearnej i innych rodzajów broni masowego rażenia na dnie mórz i oceanów i pod nimi (1971, wszedł w życie 1972), zakazuje umieszczania broni nuklearnej i innych rodzajów broni masowego rażenia na dnie mórz i oceanów i pod nimi; 5. Traktat o bezatomowej strefie południowego Pacyfiku, tzw. traktat z Rarotonga (1985, wszedł w życie w 1986), zakazuje prób nuklearnych, produkcji, pozyskiwania i rozmieszczania broni jądrowej w rejonie południowego Pacyfiku; 6. Traktat o bezatomowej strefie w Azji Południowo-Wschodniej, tzw. traktat z Bangkoku (1995), tworzy strefę bezatomową w Azji Południowo-Wschodniej; 7. Traktat o afrykańskiej strefie bezatomowej, tzw. traktat z Pelindaba (1996, wszedł w życie w 2009), tworzy strefę bezatomową w Afryce; 8. Traktat o ustanowieniu strefy bezatomowej w Azji Centralnej (2006, wszedł w życie w 2009).

Koncepcja utworzenia st.bezat. powstała także w odniesieniu do Europy Środkowej. Z taką inicjatywą na forum międzynarodowym wystąpiła Polska 26 lutego 1964 r. (tzw. plan Rapackiego), jednak nie doczekała się ona realizacji. Podobnie bezskuteczne próby ustanowienia st.bezat. podejmowane były w odniesieniu do: Bałkanów (1959), Europy Północnej (1959‒1983), Bliskiego Wschodu (1974) i Azji Południowej (1974).

Przyjęte uregulowania międzynarodowe dotyczące nierozprzestrzeniania broni jądrowej i utworzenie st.bezat. sprawiły, że znaczna część kuli ziemskiej pozostaje wolna od broni nuklearnej. [Lech Chojnowski]

Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Aspekty instytucjonalne i organizacyjne, Słupsk 2017 • M. Tabor, Strefy zdemilitaryzowane [w:] Leksykon pokoju, red. J. Kukułka, Warszawa 1987.