STUDIA NAD BEZPIECZEŃSTWEM – (ang. security studies) ogólna nazwa różnych nurtów „cywilnej myśli” dotyczącej bezpieczeństwa. W literaturze przedmiotu można spotkać się również z innymi określeniami, takimi jak: bezpieczeństwo międzynarodowe (ang. international security), studia nad bezpieczeństwem międzynarodowym (ang. international security studies) czy badania pokoju (ang. peace research). Studia na bezpieczeństwem [st.n.bezp.] są uznawane albo za subdyscyplinę stosunków międzynarodowych – jako jedna z konkurujących teorii (obok liberalizmu, realizmu, konstruktywizmu i innych), albo za poszerzony obszar badawczy socjologii, polityki społecznej, geografii i innych nauk.

St.n.bezp. pojawiły się na początku lat 70. XX w., wyodrębniając się ze → studiów strategicznych. W początkowym okresie, podobnie jak studia strategiczne, odnosiły się do wąsko definiowanego bezpieczeństwa, z dominującą rolą państwa i siły militarnej. Zasadniczy zwrot w kierunku poszerzenia zakresu podmiotowo-przedmiotowego badania bezpieczeństwa nastąpił na przełomie lat 80. i 90. wraz z zakończeniem → zimnej wojny. W swojej istocie st.n.bezp. kwestionowały podejście leżące u podstaw dominujących wówczas studiów strategicznych i realizmu politycznego (współcześnie jest ono określane jako tradycyjne podejście do bezpieczeństwa). Oznaczały odejście od dominującego wymiaru polityczno-militarnego w kierunku niemilitarnych aspektów bezpieczeństwa, głównie za sprawą „zniknięcia” głównego przedmiotu dotychczasowych badań: konfrontacji dwóch bloków polityczno-militarnych. W takich uwarunkowaniach optymistyczne wizje światowego środowiska bezpieczeństwa – rozwój demokracji i gospodarki wolnorynkowej – miały uczynić świat bez wojen, a ewentualne konflikty w małej skali i intensywności miały nie wymagać pogłębionej strategicznej analizy polityczno-militarnej. Z tego względu los studiów strategicznych, które zajmowały się tym obszarem, wydawał się przesądzony, jednocześnie szeroko otworzyły się możliwości rozwijania badań niemilitarnych aspektów bezpieczeństwa.

Zdaniem Paula Williamsa kamieniem milowym w teorii ewolucji pojmowania bezpieczeństwa była publikacja książki Barry’ego Buzana People, States and Fear: The National Security Problem in International Relations (1983), w której autor podważył ówczesne (obecnie określane jako tradycyjne) postrzeganie bezpieczeństwa. [→ Buzan Barry]. Swoje idee autor ten rozwinął i uzupełnił w kolejnej edycji z 1991 r., w której uwzględnił nowe uwarunkowania środowiska bezpieczeństwa – po zakończeniu zimnej wojny, a następnie w pracy zbiorowej wraz z Ole Wæverem i Jaapem de Wilde’em Security. A New Framework for Analysis (1998) [→ szkoła kopenhaska].

St.n.bezp. traktują bezpieczeństwo w sposób kompleksowy, uwzględniając jego szeroki zakres podmiotowy, przedmiotowy i przestrzenny, znacznie wykraczający poza tradycyjne polityczno-militarne i państwocentryczne podejście do bezpieczeństwa. Wyznaczają także nową rolę siły militarnej jako jednego (jednak nie jedynego) spośród innych instrumentów polityki bezpieczeństwa, a tym samym nową rolę dla studiów strategicznych.

Williams wskazuje na osiem głównych teoretycznych podejść leżących u podstaw st.n.bezp.: → realizm, liberalizm, → teoria gier, konstruktywizm, studia nad pokojem, teorie krytyczne, perspektywy feministyczne, międzynarodowa socjologia polityczna. Ze względu na mnogość nurtów, a także zmienność ich uwarunkowań, dotychczas nie wypracowano ogólnie akceptowanej definicji st.n.bezp. Buzan i Lene Hansen sądzą, że zawiera się ona w odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: 1. czy państwo ma przywilej podmiotu odniesienia jako najlepszy sposób zapewnienia bezpieczeństwa innym podmiotom: narodowi, grupie etnicznej, jednostce ludzkiej, a także ochrony środowiska naturalnego i naszej planety; albo inaczej: kto powinien być podmiotem odniesienia lub o czyje bezpieczeństwo chodzi? 2. Czy bezpieczeństwo obejmuje tylko zagrożenia zewnętrzne, czy również wewnętrzne, generowane w granicach terytorialnych, czyli czy chodzi o bezpieczeństwo narodowe, czy międzynarodowe? 3. Czy bezpieczeństwo wykracza poza sektor militarny i użycie siły, czy też bezpieczeństwo jest jednoznaczne z bezpieczeństwem militarnym? 4. Czy bezpieczeństwo jest nierozerwalnie związane z zagrożeniami, niebezpieczeństwami i koniecznością pilnego, natychmiastowego działania, a także z ekstremalnymi i radykalnymi sposobami działania?

Studia strategiczne stanowią element składowy st.n.bezp., te zaś zawierają się w naukach o stosunkach międzynarodowych, stanowiących dyscyplinę nauk politycznych. [Lech Chojnowski]

Literatura: B. Buzan, L. Hansen, The Evolution of International Security Studies, Cambridge 2009 • T. Terriff, S. Croft, L. James, P.M. Morgan, Security Studies Today, Malden 2006 • P. Williams, Security Studies. Introduction, London – New York 2008.