SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA – pojęcie systemu bezpieczeństwa jest związane z systemowym ujęciem bezpieczeństwa, odwołującym się do teorii systemów, w ramach której wyodrębnia się systemy działania oraz systemy ogólne niebędące systemami działania. W kontekście bezpieczeństwa zastosowanie ma zwłaszcza teoria dotycząca systemów działania, które działają celowo, a podmiotami ich działania są ludzie. Występują one wszędzie tam, gdzie widać celowe poczynania, ponieważ każde z nich odbywa się w systemie działania. Nie można celowo działać poza nim. W przeciwieństwie do systemów ogólnych, systemy działania nie mogą funkcjonować bez udziału człowieka, który może pełnić w nich funkcję: tworzywa (realizatora), organizatora (działacza), badacza (obserwatora) i nauczyciela (nośnika modelowego systemu). Adaptując powyższą teorię na potrzeby bezpieczeństwa, można przyjąć, że celowe działanie podmiotu na rzecz bezpieczeństwa odbywa się w ramach systemu działania nazywanego systemem bezpieczeństwa [sys.bezp.]. Syst.bezp. różnorodnych podmiotów są zróżnicowane, tak jak i one same.

Otaczająca nas rzeczywistość składa się z wielu systemów działania, w tym sys.bezp., których granice są często rozmyte, ich elementy nieprecyzyjnie określone, a każdy z nich osiąga określony cel. Postrzeganie sys.bezp. wymaga zdolności myślenia systemowego, polegającej na: świadomym identyfikowaniu właściwości systemowych danego obiektu; wyróżnianiu jego syst.bezp.; identyfikowaniu miejsca danego sys.bezp. w stosunku do innych sys.bezp.; świadomym modelowaniu sys.bezp. obiektu badań. Posiadanie zmysłu postrzegania systemowego lub jego brak sprawia, że jedni ludzie widzą rzeczywistość w postaci nieskończonej liczby systemów, podczas gdy inni potrafią dostrzec jedynie kilka z nich. Zdolność dostrzegania istniejących w rzeczywistości systemów pozwala wyjaśnić zdarzenia i procesy zachodzące obok nas oraz prognozować przyszłe wydarzenia. Wynikiem myślenia systemowego jest model systemu, który jest abstraktem otaczającej rzeczywistości. Modele systemów istniejących tworzy się, gdy są one identyfikowane i oceniane, a modele nieistniejące, kiedy są projektowane lub usprawniane.

Podejście systemowe do bezpieczeństwa dominujących podmiotów – narodu i państwa – jest odzwierciedlone w pojęciu → sys.bezp. narodowego. Oznacza on wyodrębniony ze struktury państwa zespół wzajemnie sprzężonych elementów materialnych i niematerialnych, stanowiących logicznie uporządkowaną całość i spełniający funkcję zapewnienia bezpieczeństwa narodowego. Na syst.bezp. narodowego składają się liczne mniejsze systemy wykonujące zadania cząstkowe, odnoszące się do poszczególnych dziedzin bezpieczeństwa. Z racji swojej służebnej roli wobec sys.bezp. narodowego można je określić mianem podsystemów. Z kolei na ich rzecz działają jeszcze inne podsystemy, a na nie kolejne itd., tworząc w ten sposób swego rodzaju system systemów. Dla wszystkich systemów działających na rzecz bezpieczeństwa państwa sys.bezp. narodowego jest systemem nadrzędnym, czyli nadsystemem. Jego misję stanowi zapewnienie → bezpieczeństwa narodowego, czyli uzyskanie stanu pewności zachowania egzystencjalnych wartości narodowych, odzwierciedlonych w → interesach narodowych, wyrażonych w celach → polityki bezpieczeństwa państwa, osiąganych w sposób zdefiniowany w → strategii bezpieczeństwa narodowego. Inaczej ujmując, misja i struktura sys.bezp. narodowego powinny wynikać ze strategii bezpieczeństwa narodowego, która definiuje sposób wykorzystania zasobów narodowych (środków strategii) do osiągania celów strategicznych płynących z celów polityki bezpieczeństwa, sformułowanych na podstawie interesów narodowych. Współzależności te oznaczają, że wszystkie zmiany treści interesów narodowych i biorących z nich swe źródło celów polityki bezpieczeństwa powinny zostać odzwierciedlone w strategii bezpieczeństwa narodowego, co z kolei powinno przełożyć się na adekwatne przekształcenia w misji i strukturze syst.bezp. narodowego.

Sys.bezp. współczesnych państw są efektem ewolucji społeczeństw i roli państwa w ich funkcjonowaniu. W przeszłości społeczeństwo charakteryzowało się relatywnie prostymi stosunkami społecznymi, a państwo pełniło jedynie swoje pierwotne funkcje. Dotyczyły one przede wszystkim obrony przez agresją ze strony innego kraju i zapewnienia elementarnego → bezpieczeństwa wewnętrznego, rozpatrywanego głównie z perspektywy klasy rządzącej. Katalog zagrożeń tak rozumianego bezpieczeństwa państwa był stosunkowo niewielki, podejmowane działania na jego rzecz mało złożone, a tym samym ówczesny system bezpieczeństwa państwa był stosunkowo łatwy do zidentyfikowania i opisania. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym i wiążącym się z nim wzrostem złożoności funkcjonowania społeczeństwa państwo rozszerzało swoje pierwotne funkcje, do pełnienia których ustanawiano instytucje. W ujęciu systemowym stanowiły one określone systemy. Powstawanie nowych systemów działania w dziedzinie bezpieczeństwa zazwyczaj jest rezultatem przejmowania przez państwo odpowiedzialności za kolejne obszary funkcjonowania społeczeństwa, a także pojawienia się nowych → zagrożeń bezpieczeństwa, które nie mogą być zneutralizowane za pomocą istniejących mechanizmów (systemów). Wzrost złożoności życia społecznego oraz zmienność i nieprzewidywalność → środowiska bezpieczeństwa sprawiają, że zapewnianie bezpieczeństwa to ciągły proces, z którego wynika potrzeba permanentnej aktualizacji i modernizacji istniejących sys.bezp. oraz budowy nowych, adekwatnie do nowych szans, wyzwań i zagrożeń.

Warto podkreślić, że w Polsce pojęcie sys.bezp. funkcjonuje jedynie w dokumentach strategicznych (różnego rodzaju strategie) i nie ma swojego odzwierciedlenia w obowiązujących aktach prawnych. W sensie prawnym sys.bezp. narodowego nie stanowi więc samodzielnie funkcjonującej struktury państwowej. Umocowanie prawne mają natomiast liczne systemy (podsystemy) składające się na niego, w tym jego dwa zasadnicze elementy: → system obronny państwa oraz → system zarządzania kryzysowego.

W polskich dokumentach strategicznych i literaturze z zakresu bezpieczeństwa państwa autorzy przedstawiają różnorodne modele sys.bezp. narodowego, mniej lub bardziej złożone, lepiej lub gorzej opisane, mocniej lub słabiej odzwierciedlające rzeczywistą celową działalność państwa na rzecz bezpieczeństwa. Zazwyczaj mają one ogólny charakter opisowy i formułowane są głównie w celach poznawczych, optymalizacyjnych i rozwojowych.

Uniwersalny model sys.bezp. narodowego, choć, jak sami autorzy podkreślają, odwołujący się do polskich rozwiązań organizacyjnych i prawnych, zaproponowali Waldemar Kitler i Jarosław Gryz. Za podstawę (pierwszy etap) jego formułowania przyjęto misje, które system ma wypełniać. W drugim etapie, adekwatnie do kategoryzacji misji, celów i zadań, zaproponowano strukturę systemu składającą się z nadrzędnego podsystemu kierowania bezpieczeństwem narodowym, nadrzędnego podsystemu wykonawczego oraz podsystemu relacji porządkujących. Trzeci etap formułowania sys.bezp. narodowego objął wyodrębnienie z nadrzędnego podsystemu kierowania i nadrzędnego systemu wykonawczego względnie stałych elementów, przy jednoczesnym uporządkowaniu ich według zasięgu działania i kryterium przedmiotowego. W proponowanym modelu sys.bezp. narodowego uwzględniono trzy stany funkcjonowania państwa: normalny (zwyczajny), kryzysowy i nadzwyczajny. [→ system bezpieczeństwa narodowego (państwa)] [Lech Chojnowski]

Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo narodowe. Studium teoretyczne, Słupsk 2016 • W. Kitler, System bezpieczeństwa współczesnego państwa [w:] Podstawy bezpieczeństwa współczesnego państwa (podmiotu). Implikacje, red. J. Pawłowski, Warszawa 2015 • J. Konieczny, Inżyniera systemów działania, Warszawa 1983.