SYSTEM PENITENCJARNY – zorganizowany w ramach i na podstawie określonych przepisów prawa system organizacji działań i rozwiązań infrastrukturalnych, który przy wykorzystaniu określonych zasobów kadrowych umożliwia realizację założonych celów wykonywania kary pozbawienia wolności. Współczesne założenia systemów penitencjarnych [sys.pen.] wywodzą się od dwóch pierwotnych wzorów: powstałego w XVIII w. w USA systemu celkowego, którego podstawowym założeniem była izolacja osób pozbawionych wolności, oraz systemu progresywnego rozpowszechnionego szczególnie na Wyspach Brytyjskich. Podstawowym założeniem sys. progresywnego był podział osób odbywających karę pozbawienia wolności [k.pozb.wol.] ze względu na płeć i stopień demoralizacji oraz rodzaj popełnionego przestępstwa i jego dotkliwość społeczną. Założeniem sys. było obranie takiego kierunku oddziaływań penitencjarnych, który umożliwia poprawę funkcjonowania osób pozbawionych wolności w społeczeństwie oraz w znacznym stopniu zapobiega ich powrotowi do przestępstwa. Obecnie dominujący jest system mieszany zawierający w sobie cechy obydwu wymienionych: progresji poprawy zachowania oraz kształtowania społecznie pożądanych postaw przy zastosowaniu izolacyjnej formy wykonywania k.pozb.wol. Ich rozwinięciem stają się nieizolacyjne formy wykonywania k.pozb.wol. w formie systemu dozoru elektronicznego. Zapewnia on pełną integrację osoby wykonującej k.pozb.wol. ze społeczeństwem poprzez obowiązek pracy podczas trwania kary, a jednocześnie daje możliwość sprawdzenia samodyscypliny takiej osoby poprzez możliwość kontroli przez wskazanego operatora systemu.

Pierwszym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie sys.pen. w Polsce był dekret Naczelnika Państwa w sprawie tymczasowych przepisów więziennych z 1919 r., który regulował nie tylko formę i kształt tego systemu, niejako spajając trzy różne systemy i filozofie funkcjonowania wywodzące się z systemów państw zaborców, ale przede wszystkim określał kierunek i cele tworzenia w pełni autonomicznego sys.pen. w Polsce. Współcześnie sys.pen. funkcjonuje na podstawie regulacji zawartych w Kodeksie karnym wykonawczym. Jego podstawowym założeniem jest indywidualizacja oddziaływań wobec osoby pozbawionej wolności w kierunku osiągnięcia założonych celów wykonania k.pozb.wol., co ma zapewnić odpowiednia klasyfikacja skazanych ze względu na płeć, wiek, powrotność do popełniania przestępstw oraz ewentualne występowanie i ocenę stwierdzonych nałogów lub deficytów. K.pozb.wol. odbywa się w jednostkach penitencjarnych czterech typów: dla młodocianych, dla odbywających karę po raz pierwszy, dla recydywistów penitencjarnych, dla odbywających karę aresztu wojskowego. Zakłady karne są organizowane w trzech różnych reżimach różniących się w szczególności stopniem zabezpieczenia, izolacji skazanych oraz wynikającymi z tego ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się w zakładzie i poza jego obrębem – są to zakłady zamknięte półotwarte oraz otwarte. Indywidualizacja oddziaływań w stosunku do osób pozbawionych wolności jest realizowana przy zastosowaniu zasady wolnej progresji, która zakłada możliwość zmiany rodzaju zakładu karnego na zakład o mniejszym lub większym rygorze, a co za tym idzie o mniejszej lub większej dolegliwości przebywania w warunkach izolacji penitencjarnej, w zależności od zaangażowania oraz zmian postawy osoby skazanej. W ramach indywidualizacji wykonania k.pozb.wol. realizowana jest również korekcja deficytów behawioralnych poprzez odbywanie kary w systemach: zwykłym, terapeutycznym oraz programowanego oddziaływania. Progresja oddziaływań następuje od w pełni izolacyjnych form k.pozb.wol. poprzez odbywanie jej w systemie dozoru elektronicznego, w którym kara ta odbywana jest w warunkach wolnościowych przy zachowaniu jedynie ograniczenia swobody poruszania się poza miejscem zamieszkania w określonym przedziale czasowym, aż po instytucję warunkowego przedterminowego zwolnienia, która zakłada jedynie nadzór instytucji kuratora sądowego nad osobą prawomocnie skazaną za popełnienie przestępstwa. Istotnym elementem warunkującym powrót osób odbywających k.pozb.wol. do ich pierwotnego otoczenia jest podtrzymywanie kontaktów z rodziną oraz ich intensyfikacja (widzenia bezpośrednie na terenie zakładów karnych, widzenia poza ich terenem, kontakty zdalne poprzez komunikatory internetowe).

Ewolucja zmian sys.pen. zakłada dostarczanie osobom pozbawionym wolności zewnętrznych bodźców, np. w postaci kontaktów z organizacjami pozarządowymi czy związkami wyznaniowymi. Działania te mają za zadanie ugruntowanie w świadomości skazanych wolę pełnego powrotu do społeczeństwa i respektowanie w przyszłości zasad w tym społeczeństwie obowiązujących. Istotnym elementem procesu resocjalizacji jest wskazanie alternatywy dla działań sprzecznych z prawem, poprzez stworzenie możliwości uzyskania szerokich kwalifikacji zawodowych oraz umożliwienie zdobycia lub uzupełnienia wykształcenia w ramach nauczania na terenie jednostek penitencjarnych. Praktyczne formy zdobycia dodatkowych kwalifikacji realizowane są poprzez podjęcie zatrudnienia podczas odbywania kary, co umożliwia zdobycie kwalifikacji zawodowych oraz niezbędnego doświadczenia, które stanowią podstawę funkcjonowania osób skazanych po opuszczeniu jednostki penitencjarnej. Działania takie realizowane są zarówno na terenie jednostek penitencjarnych, jak i przy udziale zewnętrznych podmiotów, które bardzo często umożliwiają zatrudnienie po zakończeniu odbywania k.pozb.wol.

Założenia sys.pen. w Polsce realizują funkcjonariusze Służby Więziennej (SW), która jest umundurowaną i uzbrojoną formacją apolityczną, mającą własną strukturę organizacyjną, podlegającą ministrowi sprawiedliwości. Wypełnia zadania w zakresie wykonywania tymczasowego aresztowania oraz k.pozb.wol., środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności oraz k.pozb.wol. w systemie dozoru elektronicznego. SW jest zobowiązana do przestrzegania zasad zawartych w Europejskich regułach więziennych, Wzorcowych regułach minimalnych postępowania z więźniami oraz Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w tym do zapewnienia osobom skazanym na k.pozb.wol. lub tymczasowo aresztowanym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej. Nad legalnością i prawidłowością działania SW nadzór oraz kontrolę sprawują liczne organizacje państwowe i międzynarodowe: Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, Rzecznik Praw Obywatelskich i podległy mu Krajowy Mechanizm Prewencji, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, sędziowie penitencjarni. [Marcin Paweł Banaś]

Literatura: K. Gucwa-Porębska, Funkcjonowanie społeczne osadzonych w systemie dozoru elektronicznego. Uwarunkowania rodzinne i środowiskowe, Kraków 2020 • M. Kuć, Prawne podstawy resocjalizacji, Lublin 2013 • H. Machel, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2006.