BEZPIECZEŃSTWO KULTUROWE – stan oraz proces, który w wymiarze narodowym oznacza utrwalanie i pielęgnowanie przez społeczeństwo wartości, które są wyznacznikiem tożsamości, przy włączaniu w swoją kulturę dorobku i doświadczeń innych narodów. Inny wymiar bezpieczeństwa kulturowego [bezp.kul.] zwraca uwagę na zdolność państwa do ochrony tożsamości kulturowej oraz dóbr kultury i dziedzictwa kulturowego. A zatem bezp.kul. jest procesem, na który składa się wiele działań, zarówno takich, które obejmują utrwalanie i pielęgnowanie wartości, decydują o tożsamości narodowej, jak również uwzględniających doświadczenia i osiągnięcia innych narodów. Aby bezp.kul. zostało zachowane, konieczne jest stworzenie ram prawno-instytucjonalnych, które stanowią podstawę systemu bezp.kul. Zakres merytoryczny bezp.kul. obejmuje kilka zasadniczych grup. Do najważniejszych należą: ochrona wartości kultury symbolicznej, które są znaczące dla tożsamości narodowej; ochrona materialnych dóbr kultury i dziedzictwa kulturowego; badanie poczucia bezp.kul. w różnej skali – narodu, grup mniejszościowych i etnicznych oraz jednostek. Ze względu na obszar zainteresowań bezp.kul. jest zagadnieniem budzącym kontrowersje. Choć stanowi istotny element → bezpieczeństwa wewnętrznego, to dla wielu jest też zbędnym uszczegółowieniem bezpieczeństwa. Bezp.kul. stanowi uszczegółowienie pojęcia bezpieczeństwa, jego specjalizację w zakresie kulturowym. Stanowi miękkie, pozamilitarne ujęcie bezpieczeństwa, przy tym pozostaje w związku z innymi sektorami bezpieczeństwa, m.in. społecznym, publicznym, politycznym czy ideologicznym. Można je więc rozpatrywać jako pojęcie ściśle związane z państwem (wraz z innymi sektorami bezpieczeństwa) albo jako pojęcie szersze. Badania z tego zakresu skierowane są na grupę społeczną i jednostkę. Ważnym elementem bezp.kul. jest sfera kultury duchowej.

Bezp.kul. jest jedną z determinant bezpieczeństwa. W Polsce wzrost zainteresowania zagadnieniem bezp.kul. nastąpił po 1989 r., dostrzeżono wówczas wzrost znaczenia czynnika kulturowego w procesie kształtowania obrazu bezpieczeństwa, zarówno w kraju, jak i w wymiarze międzynarodowym. Podstawą rozwoju badań w tym obszarze był dorobek → szkoły kopenhaskiej. To wtedy dokonano podziału na sektory bezpieczeństwa, które uwzględniły również pozamilitarne i pozapolityczne czynniki.

Głównym założeniem bezp.kul. jest zachowanie dziedzictwa kulturowego i zapewnienie stanu braku zagrożeń dla tożsamości. Przy tym obecne otwarcie na świat pozwala czerpać z dorobku innych kultur, a jedną z możliwości jest internalizacja wartości, które nie są w sprzeczności z naszą tożsamością. Bezp.kul. uwzględnia w swoim zakresie wymianę wartości i doświadczeń. Podkreśla się możliwość, a nawet konieczność uwzględnienia czy wzbogacenia własnej kultury o elementy pochodzące z innych kultur, co oznacza możliwość inspirowania się ich dorobkiem. Istotną sferę dla bezp.kul. stanowi bowiem kontekst otwartości kulturowej. Musi ona dążyć do zachowania stanu równowagi między wewnętrznym rozwojem kultury a zachowaniem i ochroną przed niepożądanymi wpływami. Nie należy zapominać o szerokiej płaszczyźnie zagranicznej polityki kulturowej. Zachowanie bezp.kul. wymaga stworzenia odpowiednich warunków, które pozwolą, by kultura mogła się rozwijać oraz by przeciwdziałać zagrożeniom czy pokonywać je. Główne zagrożenia bezp.kul. to globalizacja, westernizacja, modernizacja, zmiany klimatyczne, katastrofy naturalne, procesy migracyjne, procesy integracyjne, wojny i konflikty zbrojne różnego rodzaju (w tym religijno-etniczne), grabieże i świadome niszczenie dóbr kultury. Aby zachować kulturę, należy z jednej strony zapewnić jej ochronę, ale z drugiej strony pozwolić, by umiejętnie adaptowała się do zmian, jednak tak, by nie straciła swojej specyfiki. Bezp.kul. uwzględnia mechanizmy związane z przeciwdziałaniem obcym wpływom takiego rodzaju, które mogą osłabić spójność wewnętrzną.

Bezp.kul. powinno gwarantować z jednej strony spójność systemu kulturowego państwa i społeczeństwa jako całości. Z drugiej strony powinno gwarantować prawo do zachowania i pielęgnowania własnej tożsamości kulturowej i zachowania dziedzictwa kulturowego przez obywateli jako jednostki. Patrząc z szerszej perspektywy bezp.kul. jest pojęciem najszerzej zorientowanym na człowieka i społeczeństwo spośród wszystkich pojęć dotyczących bezpieczeństwa. Jego zakres tworzy koherentną całość, uwzględniając zarówno wymiar jednostkowy, jak i społeczny czy państwowy, szczególnie w zakresie przynależności do narodu tytularnego czy dominującej grupy wyznaniowej. Najważniejszym gwarantem bezp.kul. jest państwo. [→ ochrona dóbr kultury; zagrożenie kulturowe] [Beata Anna Orłowska]

Literatura: J. Czaja, Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Kraków 2008 • W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011 • A. Ziętek, Bezpieczeństwo kulturowe w Europie, Lublin 2013.