SZANGHAJSKA ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY – regionalna organizacja międzynarodowa, w latach 1996‒2001 funkcjonująca jako Szanghajska Piątka, początkowo grupująca Chińską Republikę Ludową oraz państwa postradzieckie z nią graniczące – Kazachstan, Kirgistan, Rosję, Tadżykistan; obecnie należy do niej dziewięć państw. W pierwszym etapie funkcjonowania traktowana była jako forum budowy wzajemnych relacji w nowej rzeczywistości po zakończeniu → zimnej wojny, zwłaszcza w kontekście regulowania sporów granicznych. Wraz z przystąpieniem Uzbekistanu w czerwcu 2001 r. na szczycie w Szanghaju zaczęto posługiwać się obecną nazwą Szanghajska Organizacja Współpracy (SOW), a także zintensyfikowano działania na rzecz wzmocnienia wymiaru instytucjonalnego – w czerwcu 2002 r. przyjęto Kartę stanowiącą statut oraz erygowano podstawowe organy (Rada Głów Państw, Rada Szefów Rządów, Rada Ministrów Spraw Zagranicznych, narady ministrów, w tym ministrów obrony, ministrów spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego, sprawiedliwości, sytuacji nadzwyczajnych, narady przedstawicieli sądów najwyższych i prokuratur generalnych, Sekretariat, Rada Koordynatorów Narodowych). W 2017 r. do SOW przystąpiły Indie i Pakistan, w 2022 r. Iran. Od 2022 r. status państwa kandydującego posiada Białoruś. Ponadto istnieją inne formaty współpracy: państwa obserwatorzy (Afganistan, Białoruś, Mongolia), partnerzy w dialogu (Arabia Saudyjska, Armenia, Azerbejdżan, Egipt, Kambodża, Katar, Nepal, Sri Lanka, Turcja), państwa i organizacje międzynarodowe zaproszone do udziału w niektórych działaniach (Turkmenistan oraz → ASEAN, Eurazjatycka Unia Gospodarcza, Konferencja Współdziałania i Budowy Środków Zaufania w Azji, ONZ, Organizacja Współpracy Gospodarczej, → OUBZ i Wspólnota Niepodległych Państw). Siedzibą Sekretariatu SOW jest Pekin. Językami oficjalnymi są chiński i rosyjski.

Zgodnie z art. 1 Karty SOW do głównych celów i zadań należą: wzmocnienie wzajemnego zaufania, przyjaźni i dobrosąsiedztwa między państwami członkowskimi; rozwój wielowymiarowej współpracy w celu utrzymania i wzmocnienia pokoju, bezpieczeństwa i stabilności w regionie; promowanie budowy nowego międzynarodowego porządku politycznego i ekonomicznego opartego na zasadach demokracji, sprawiedliwości i racjonalności; wspólne przeciwdziałanie terroryzmowi, separatyzmowi i ekstremizmowi we wszystkich przejawach; walka z nielegalnym handlem narkotykami i bronią oraz innymi rodzajami międzynarodowej działalności przestępczej, w tym nielegalną migracją; zachęcanie do efektywnej współpracy regionalnej, zwłaszcza w sferze polityki, handlu i gospodarki, obronności, ochrony prawa, ochrony środowiska, kultury, nauki i technologii, oświaty, energetyki, transportu oraz kredytów i finansów; promowanie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego w regionie poprzez wspólne działania oparte na równym partnerstwie w celu stałego podnoszenia poziomu i poprawy warunków życia ludności państw członkowskich; koordynacja mechanizmów integracji ze światową gospodarką; promowanie przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności w zgodzie z międzynarodowymi zobowiązaniami państw członkowskich i ich ustawodawstwem krajowym; utrzymywanie i rozwój relacji z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi; współpraca w zapobieganiu konfliktom międzynarodowym i ich pokojowym rozwiązywaniu; wspólne rozwiązywanie problemów, które pojawią się w XXI w.

Spośród wszystkich aspektów działalności SOW kluczowa wydaje się współpraca w sferze bezpieczeństwa. U jej źródeł legło zagrożenie separatyzmem ujgurskim, które mogłoby zdestabilizować sytuację na pograniczu Chin i państw Azji Środkowej. Wśród pierwszych dokumentów SOW znalazła się Szanghajska konwencja o walce z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem, podpisana 15 czerwca 2001 r., na kilka miesięcy przed zamachami terrorystycznymi na World Trade Center i Pentagon. Przyjęto w niej definicję terroryzmu, separatyzmu i ekstremizmu jako przestępstw ściganych z mocy prawa. Na petersburskim szczycie SOW rok później Rada Głów Państw przyjęła porozumienie o utworzeniu Regionalnej Struktury Antyterrorystycznej. Jest to stały organ SOW z siedzibą w Taszkencie posiadający osobowość prawną i odrębne organy (Rada, Komitet Wykonawczy), reprezentowany w zewnętrznych relacjach przez przewodniczącego Komitetu Wykonawczego, którego wybiera Rada Głów Państw. Główne zadania i funkcje Regionalnej Struktury Antyterrorystycznej SOW koncentrują się na trzech kierunkach: 1. koordynacyjno-operacyjnym (m.in. koordynacja i współdziałanie właściwych organów krajów uczestniczących w walce z terroryzmem, ekstremizmem, prowadzenie ćwiczeń antyterrorystycznych, np. Mirna Misja realizowana pięciokrotnie w latach 2005‒2014); 2. prawnomiędzynarodowym (m.in. udział w przygotowaniu międzynarodowych dokumentów dotyczących zagadnień zwalczania terroryzmu, w tym w ramach ONZ); 3. informacyjno-analitycznym (m.in. utworzenie i funkcjonowanie banku danych, gromadzenie i analiza informacji dotyczących walki z terroryzmem). Tang Jiaxuan, pełniący urząd ministra spraw zagranicznych Chińskiej Republiki Ludowej w latach 1998‒2003, stwierdził, że dzięki tym działaniom SOW stała się pierwszą organizacją międzynarodową, która idee walki z terroryzmem uczyniła podstawą swojego funkcjonowania. [Tomasz Szyszlak]

Literatura: E. Proń, International Institutions in China’s Foreign Policy: The Case of the Shanghai Cooperation Organization, Toruń 2021 • The Shanghai Cooperation Organization and Eurasian Geopolitics: New Directions, Perspectives, and Challenges, red. M. Fredholm, Copehagen 2013.