SZKOŁA KOPENHASKA – nurt badań teoretycznych i empirycznych dotyczących stosunków międzynarodowych oraz bezpieczeństwa regionalnego i globalnego. Został zainicjowany przez grupę badaczy skupionych wokół powstałego w 1985 r. Kopenhaskiego Instytutu Badań nad Pokojem (Copenhagen Peace Research Institute; COPRI), włączonego w 2003 r. do Duńskiego Instytutu Studiów Międzynarodowych (Danish Institute for International Studies, DIIS). Pierwszy raz tej nazwy użył w 1994 r. Bill McSweeney, uznawany za czołowego krytyka tego nurtu. Głównym przedstawicielem szkoły kopenhaskiej [sz.k.], a zarazem prekursorem koncepcji regionalnych sektorów bezpieczeństwa i teorii sekurytyzacji, jest Barry Buzan. Inni czołowi reprezentanci tego nurtu to: Ole Wæver, Jaap de Wilde, Lene Hansen, Marlene Wind i Morten Kelstrup.

Szk.k. uformowała się na gruncie dorobku szkoły angielskiej teorii stosunków międzynarodowych postrzegającej bezpieczeństwo z perspektywy racjonalistycznej jako systemową cechę wielopoziomowej i wewnętrznie zróżnicowanej społeczności międzynarodowej, której głównymi elementami są państwa. Buzan, jeden z czołowych przedstawicieli szkoły angielskiej, potraktował społeczność międzynarodową w ujęciu relacyjnym, jako przedmiot referencyjny bezpieczeństwa uzależniony od dyskursywnego kształtowania tożsamości współzależnych społeczeństw włączonych w system światowy. Programem badawczym Buzana, przejętym przez szk.k., było przeniesienie akcentu z tradycyjnie rozumianego bezpieczeństwa narodowego na bezpieczeństwo społecznościowe (ang. societal security).

Celem sz.k. było rozróżnienie między militarnymi i niemilitarnymi aspektami bezpieczeństwa i rozszerzenie programu badań nad bezpieczeństwem w kierunku konstruktywizmu i krytycznych studiów bezpieczeństwa. Jej cechą jest dyskursywne podejście do bezpieczeństwa prowadzące do rozumienia praktyki bezpieczeństwa jako sekwencji aktów mowy przy założeniu, że podstawową formą działania jest wyrażenie (wyartykułowanie) bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo jest samoodnoszącą się praktyką, wskutek której wybrana egzystencjalna kwestia (związana z przetrwaniem jako nadrzędnym celem społeczności międzynarodowej) staje się problemem bezpieczeństwa, gdyż jest jako taki przedstawiana szerokiemu ogółowi. Oznaczenie (ang. labelling) czegoś jako kwestii bezpieczeństwa powoduje, że staje się taką w rzeczywistości społecznej. Bezpieczeństwo jest więc tworem (konstrukcją) społecznym i intersubiektywnym. Państwa nadal odgrywają kluczową rolę, ponieważ nie tylko mają mandat polityczny do zajmowania się bezpieczeństwem, ale także utożsamiają swoją rację bytu z potrzebami i prawami społeczności je zamieszkujących. Te zaś legitymizują aktora państwowego, przyjmując głoszoną przezeń interpretację rzeczywistości pod kątem bezpieczeństwa (lub jego braku).

Wkład sz.k. w rozwój teorii bezpieczeństwa obejmuje trzy zagadnienia: interpretację pojęcia bezpieczeństwa – w ramach teorii → sekurytyzacji; rozumienie sektorów bezpieczeństwa; konceptualizację dynamiki bezpieczeństwa regionalnego – wyróżnienie regionalnych kompleksów bezpieczeństwa [→ teoria kompleksów bezpieczeństwa].

Bezpieczeństwo w aspekcie teorii sekurytyzacji jest działaniem obejmującym trzy elementy: akt mowy; aktora sekurytyzującego; publiczność (odbiorców). Akt mowy w formie werbalnej lub niewerbalnej służy przekształceniu wybranej kwestii w problem bezpieczeństwa, zazwyczaj wywołany przez egzystencjalne zagrożenia, wymagający natychmiastowych i często nadzwyczajnych środków i działań. Aktor sekurytyzujący (zazwyczaj jest nim państwo reprezentowane przez wyznaczone instytucje) traktuje politykę bezpieczeństwa jak scenę, na której w spektakularny sposób kieruje do publiczności przekaz opisujący istniejącą sytuację w kategoriach bezpieczeństwa lub jego braku. Publiczność może taki przekaz przyjąć (co dowodzi skuteczności sekurytyzacji) lub go odrzucić. Aby sekurytyzacja była udana, powinna opierać się na trzech elementach: określeniu egzystencjalnych zagrożeń; działaniach nadzwyczajnych (→ emergency); skutkach dla stosunków wewnątrzgrupowych w postaci zmiany reguł postępowania. Oznacza to, że sekurytyzacja może być formą depolityzacji wskutek wyłączenia z dyskursu publicznego tych zagadnień, które wymagają środków pilnych i nadzwyczajnych ze względów bezpieczeństwa (rozumianego jako zdolność przetrwania).

→ Sektory bezpieczeństwa to narzędzia analityczne wykorzystywane do naświetlenia różnorodnych praktyk i dynamiki sekurytyzacji. Oznaczają wiodące w dyskursach o bezpieczeństwie pola aktywności, na których aktorzy w ramach procesów sekurytyzacji wytwarzają szczególne formy interakcji bezpieczeństwa i definicje obiektów odniesienia (idei lub rzeczy wystawionych na zagrożenia i wymagających ochrony). Sektory bezpieczeństwa nie są celem bezpieczeństwa jako takiego. Są raczej obszarami podatności państw na rozliczne zagrożenia i wyzwania. Polegają zatem na wyznaczeniu tych stref, w których państwo narażone jest na określone kategorie zagrożeń.

Przedstawiciele sz.k. wyróżniają na podstawie „funkcjonalnego zróżnicowania” pięć sektorów bezpieczeństwa: wojskowy – dotyczący relacji siłowego przymusu i zdolności aktorów do prowadzenia wojen; polityczny – odnosi się do relacji władzy, statusu rządzenia i uznania; gospodarczy – dotyczy powiązań handlowych, produkcyjnych i finansowych; społecznościowy (societal) – odnosi się do kwestii społeczno-kulturowych w kontekście trwałości tożsamości zbiorowych; środowiskowy (lub ekologiczny) ‒ dotyczy związków między działalnością człowieka a ziemską biosferą jako podstawowego systemu podtrzymującego aktywność planety, od którego zależą wszelkie ludzkie przedsięwzięcia.

Społeczność międzynarodowa mimo globalnych ram jej istnienia składa się ze skupisk regionalnych wytwarzających własną tożsamość w wyniku złożonych, dyskursywnych interakcji na kilku poziomach: wewnątrz danego skupiska, określanego terminem regionalnego kompleksu bezpieczeństwa (ang. regional security complex, RSC), jak też pomiędzy skupiskiem a wspólnotą globalną. W pierwotnym ujęciu RSC oznaczał skupiska państw, dla których wspólna troska o bezpieczeństwo powoduje, że narodowe bezpieczeństwo każdego z tych państw nie może być traktowane rozdzielnie. Wraz z rozwojem teorii sekurytyzacji rozumienie RSC objęło procesy sekurytyzacji i desekurytyzacji powodujące, że problemy bezpieczeństwa narodowego nie mogą być racjonalnie rozpatrywane ani skutecznie rozstrzygane przez państwa niezależnie od siebie. RSC mają wymiar terytorialny (geograficzny), są wyodrębnionymi obszarami współistnienia podmiotów państwowych opartego na trwałych wzorcach przyjaźni i wrogości. Choć wszystkie państwa poprzez wzajemne zależności mają udział w społeczności globalnej, współzależność bezpieczeństwa w poszczególnych regionach jest znacznie intensywniejsza. Wpływają na to: uwarunkowania geograficzne, odległości fizyczne, a także różnice kulturowe. Sz.k. wprowadziła typologię RSC według kryterium polaryzacji i wyróżnia cztery ich typy: podstawowy, ośrodkowy, mocarstwowy i superkompleks (międzyregionalny). Relacje między poszczególnymi RSC oparte są na współzależności bezpieczeństwa na gruncie rywalizacji oraz wspólnych interesów. Należy je postrzegać przez pryzmat różnorodności i ciągłości: od chaosu (anarchii) do wspólnoty bezpieczeństwa. Niemniej głównym czynnikiem definiującym RCS jest wysoki poziom zagrożenia, które jest odczuwane wspólnie przez wiodące państwa. [→ Buzan Barry] [Artur Gruszczak]

Literatura: J. Huysmans, Revisiting Copenhagen: Or, on the Creative Development of a Security Studies Agenda in Europe, „European Journal of International Relations” 1998, nr 4(4) • Ł. Fijałkowski, Teoria sekurytyzacji i konstruowanie bezpieczeństwa, „Przegląd Strategiczny” 2012, nr 1 • B. McSweeney, Identity and Security: Buzan and the Copenhagen School, „Review of International Studies” 1996, nr 22(1).