SZTUKA OPERACYJNA – dział → sztuki wojennej dotyczący teorii organizowania oraz prowadzenia operacji; umiejętność praktycznego stosowania tej wiedzy do planowania i używania zgrupowań zadaniowych w osiąganiu celów → strategii wojskowej. Celem poznawczym sztuki operacyjnej [sz.op.] jest opisanie i wyjaśnienie zjawiska operacji w aspekcie osiągania celu strategii wojskowej lub bezpośrednio wspierania zamierzeń politycznych państwa. Przedmiotem badań sz.op. jest operacja i relacje pomiędzy czynnikami operacyjnymi (siły, czas, przestrzeń, informacja) w aspekcie ich wpływu na osiągany cel i metody prowadzonych działań.

Sz.op. w aspekcie naukowo-pragmatycznym spełnia funkcje: praktyczną, teoretyczną i dydaktyczną. Funkcja praktyczna sz.op. to umiejętność przekształcania celów i wytycznych strategii wojskowej w wytyczne i zadania dla zgrupowań zadaniowych z uwzględnieniem nowatorskich założeń teorii sz.op. i racjonalnego osiągania celów operacji. Funkcja praktyczna sz.op. wyraża się w umiejętności planowania i dowodzenia operacyjnego, jej przedmiotem zainteresowania są również funkcje kierownicze. Wyzwaniem do planowania i dowodzenia operacyjnego jest umiejętne zespolenie czynników operacyjnych (siły, czas, przestrzeń, informacja) z osiąganym celem operacji. Istotne jest dostrzeganie relacji pomiędzy czynnikami operacyjnymi, by na ich podstawie określić optymalne działanie umożliwiające osiągnięcie celu. Funkcja teoretyczna sz.op. to teoria i metodyka badań form i metod prowadzenia operacji w okresie pokoju, kryzysu i wojny w celu wspierania zamierzeń polityki bezpieczeństwa i obronności państwa. Umożliwia formułowanie twierdzeń i hipotez związanych z ewolucją operacji. Funkcja teoretyczna sz.op. wynika z rozwoju jej teorii w aspekcie ontologicznym, epistemologicznym i metodologicznym i wyraża się w spełnianiu podstawowych funkcji nauki (deskryptywnej, eksplanacyjnej, diagnostycznej, prognostycznej, metodologicznej, systematyzującej) w aspekcie badanego przedmiotu. Funkcja dydaktyczna sz.op. wyraża się w kształceniu i doskonaleniu oficerów, dowództw i sztabów operacyjnych oraz zgrupowań zadaniowych w procesie kształcenia w wyższym szkolnictwie wojskowym oraz podczas ćwiczeń na poziomie strategicznym i operacyjnym. Jej celem jest kreowanie myślenia operacyjnego w aspekcie teorii użycia zgrupowań zadaniowych, dydaktyki określonych przedmiotów kształcenia oraz teorii i praktyki organizowania i prowadzenia ćwiczeń na poziomie operacyjnym. Do determinant kreowania myślenia operacyjnego zalicza się: umiejętności transformacji celów politycznych i wytycznych strategicznych w działanie wojsk; umiejętność postrzegania relacji pomiędzy czynnikami operacyjnymi w określonej sytuacji strategiczno-operacyjnej; interoperacyjne podejście do użycia sił w czasie i przestrzeni w stosunku do zawsze niepełnych i zmiennych informacji; twórcze podejście do rozwiązywanego problemu wyrażone w swobodzie planowania i decydowania; wybór rodzaju i metody działań adekwatnych do ocenionej sytuacji, a nie doktryny, co przejawia się w swobodzie decydowania i działania; umiejętność działania w reakcji na zamiary przeciwnika, a nie na skutki jego działania.

Struktura sz.op. jest pochodną jej przedmiotu badań i spełnianych funkcji w nauce; w jej ramach wyróżnia się podstawy sz.op. oraz teorie operacji, a w niej podstawy teorii operacji oraz teorie rodzajów operacji. Podstawy sz.op. dotyczą wiedzy i systemu pojęć oraz jej sfery ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej. W jej podstawach merytorycznych wyraża się jej zakres naukowy określający podstawy wiedzy z zakresu sz.op. oraz założeń jej poznania z naukowego punktu widzenia.

Teoria operacji ma charakter pragmatyczno-prognostyczny i określa kierunki ewolucji operacji, jej podstawy dotyczą kreowaniem myślenia operacyjnego w sztuce wojennej oraz założeń przygotowania i prowadzenia operacji. Podstawy teorii operacji koncentrują się na tym, co i dlaczego powinno być zrobione w aspekcie przygotowania i prowadzenia, a nie na tym, jak to zrobić. Podstawy teorii operacji odnoszą się do ich hipotetycznych wymogów, takich jak: legalność, racjonalność, krótkotrwałość, integracja wysiłków, kompleksowa ochrona działań uczestników operacji, wszechstronne zabezpieczenie logistyczne, udział cywilnych instytucji rządowych lub pozarządowych, w zależności od celu operacji. W podstawach sz.op. wskazuje się na cechy operacji: zróżnicowany cel, asymetryczność, koalicyjność, przestrzenny manewr, brak liniowości, działania połączone, równoczesność występowania różnych rodzajów działań, rosnąca liczba wspierających i zabezpieczających w stosunku do bezpośrednio walczących żołnierzy, malejąca liczba sił w stosunku do rosnących obszarów odpowiedzialności, jednoczesność działań zbrojnych, humanitarnych i społecznych, rosnący wpływ na osiąganie celu niemilitarnych uczestników operacji. Podstawy teorii operacji odnoszą się do problemów planowania i dowodzenia w operacji.

Teoria rodzajów operacji dotyczy rzeczywistych założeń ich organizowania i prowadzenia w aspekcie wspieranego celu polityki państwa. W teorii rodzajów operacji według kryte-
rium wspieranego celu polityki państwa wyszczególnia się teorie: operacji wojennych, operacji reagowania kryzysowego oraz operacji pokojowych. Teoria operacji wojennych dotyczy planowania, organizowania i prowadzenia zbrojnych działań skoordynowanych w czasie i przestrzeni przez wydzielone zgrupowania sił zbrojnych zmierzające do osiągnięcia celu militarnego konfliktu zbrojnego. Celem jest obrona suwerenności i nienaruszalności terytorialnej kraju własnego lub sojuszniczego. Determinanty operacji wojennej są następujące: celem prowadzonych działań zbrojnych jest obrona suwerenności; działania zbrojne prowadzą siły zbrojne skonfliktowanych państw lub uznanych organizacji niepodległościowych; działania zbrojne wzmacniają lub bezpośrednio wpływają na osiągnięcie celu politycznego wojny. T.op. reagowania kryzysowego dotyczy planowania, organizowania i użycia wydzielonych zgrupowań zadaniowych sił zbrojnych, skierowanych na usuwanie przyczyn sytuacji kryzysowych lub kryzysów zagrażających narodowemu, regionalnemu lub światowemu bezpieczeństwu oraz naruszeniu praw człowieka. Operacje reagowania kryzysowego mogą być prowadzone z mandatu ONZ lub doraźnie zawartych koalicji. T.op. pokojowych dotyczy planowania i przygotowania oraz działania wydzielonych kontyngentów sił zbrojnych w operacjach pokojowych, podejmowanych przez społeczność międzynarodową z mandatu ONZ z zamiarem niesienia → pomocy humanitarnej, utrzymania lub przywrócenia pokoju w rejonie konfliktu. Determinanty operacji pokojowych to: rzeczywistym celem jest utrzymanie pokoju na warunkach prawa międzynarodowego; rozwiązywanie sporów następuje metodami pokojowymi; konieczny jest mandat organizacji pokojowej; wymagana jest zgoda stron konfliktu na wprowadzenie sił pokojowych w rejon konfliktu; bezstronność sił pokojowych wobec stron konfliktu; kierownictwo polityczne nad operacją sprawuje ONZ. [Andrzej Czupryński]

Literatura: A. Czupryński, Myślenie operacyjne w sztuce wojennej, Warszawa 2006 • A. Czupryński, Współczesna sztuka operacyjna, Warszawa 2009 • Epistemologia sztuki operacyjnej, red. A. Czupryński, Warszawa 2013.