ŚRODKI BUDOWY ZAUFANIA – (ang. confidence-building measures, CBM) planowane procedury mające na celu zapobieganie działaniom wojennym oraz eskalacji konfliktów zbrojnych, zmniejszanie napięć i budowanie wzajemnego zaufania między krajami. Stanowią ważny element zapobiegania konfliktom zbrojnym, ich celem jest zwiększenie wzajemnego zrozumienia w stosunkach pomiędzy państwami prowadzącego do poprawy klimatu międzynarodowego oraz odprężenia i w efekcie do wzrostu poziomu → bezpieczeństwa międzynarodowego. Skuteczność tego typu środków zależy od przestrzegania przez wszystkie strony zasady wzajemności oraz równowagi praw i obowiązków państw. Środki budowy zaufania [śr.b.z.] mogą być formalne lub nieformalne, jednostronne, dwustronne lub wielostronne, wojskowe lub polityczne, mogą mieć charakter międzypaństwowy lub pozarządowy.

Potrzeba istnienia narzędzia takiego jak śr.b.z. wynika z anarchicznego charakteru systemu międzynarodowego, w którym brak właściwej komunikacji, a przede wszystkim zaufania, skłania państwa do podejmowania decyzji gorszych od optymalnych, jednak pozwalających uniknąć ryzyka stania się ofiarą agresji silniejszego państwa. Zachowanie takie opisywane jest jako → dylemat bezpieczeństwa, który w efekcie prowadzi do → wyścigu zbrojeń i rozprzestrzeniania technologii militarnych, wciągając państwa w „błędne koło bezpieczeństwa i akumulacji siły”, jak to określa John Herz. Jeden ze sposobów przyczyniających się do uniknięcia negatywnych skutków dylematu bezpieczeństwa stanowi budowa zaufania pomiędzy państwami we wzajemnych relacjach, zwłaszcza w sferze militarnej.

Termin „środki budowy zaufania” pojawił się w stosunkach międzynarodowych w latach 50. XX w. podczas amerykańsko-radzieckich negocjacji dotyczących zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej w wyniku pomyłki lub na skutek niespodziewanego ataku. Pierwszym śr.b.z. wprowadzonym w ramach międzyrządowego porozumienia było ustanowienie w 1963 r. „gorącej linii”, czyli systemu bezpośredniej łączności pomiędzy rządem USA i ZSRR. Gorącą linię ustanowiono także pomiędzy rządami ZSRR i Francji (porozumienie z 1966) oraz rządami ZSRR i Wielkiej Brytanii (1967). Śr.b.z. były zawarte także w innych amerykańsko-radzieckich porozumieniach przyjętych w latach 70. XX w., np. w następujących: w sprawie środków zmierzających do zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądrowej (1971); o zapobieganiu incydentom na morzu otwartym i w przestrzeni nad nim (1972); o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych (1972); o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej (1972). Śr.b.z. uwzględniono także w niektórych porozumieniach dwustronnych w sprawie zapobieżenia przypadkowemu lub nieuzasadnionemu użyciu broni jądrowej zawartych pomiędzy ZSSR i Francją (1976), ZSRR i Wielką Brytanią (1977), ZSRR i USA (1987).

Rozwijanie idei śr.b.z. było przedmiotem obrad Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie [→ KBWE]. W części pierwszej Aktu końcowego KBWE z 1975 r., w dokumencie w sprawie śr.b.z. oraz niektórych aspektów bezpieczeństwa i rozbrojenia, przyjęto postanowienia, które uwzględniały m.in.: 1. powiadamianie z 21-dniowym wyprzedzeniem o wielkich ćwiczeniach wojskowych (z udziałem ponad 25 tys. żołnierzy); 2. uprzednie powiadamianie o innych ćwiczeniach wojskowych; 3. wymianę obserwatorów, która powinna być dokonywana w dwustronnym porozumieniu, na zasadzie wzajemności (nie ma charakteru obowiązkowego i nie zobowiązuje do rewanżu); 4. uprzednie powiadomienie o wielkich ruchach wojsk; 5. inne śr.b.z., np. wymiana personelu wojskowego, wizyty delegacji wojskowych. Te rozwiązania zostały zmodyfikowane i rozszerzone w ramach kolejnych etapów procesu KBWE. Na konferencji w 1986 r. w Sztokholmie przyjęto dokument końcowy zawierający szczegółowe postanowienia dotyczące środków budowy zaufania, bezpieczeństwa i rozbrojenia (ang. confidence and security building mesures, CSBM). Na kolejnych konferencjach w latach 1990, 1992 i 1994 środki te zostały zmodyfikowane. Zgodnie z dokumentem wiedeńskim z 1994 r. nowa generacja CSBM objęła: 1. doroczną wymianę informacji na temat sił zbrojnych; 2. środki ograniczania ryzyka; 3. rozwój kontaktów wojskowych; 4. uprzedzanie o działalności wojskowej; 4. wymianę rocznych planów działalności wojskowej podlegającą uprzedniemu powiadomieniu; 5. środki weryfikujące obejmujące możliwość przeprowadzenia inspekcji; 6. budowę systemu łączności bezpośredniej pomiędzy państwami sygnatariuszami; 7. doroczne spotkania poświęcone ocenie stosowania się do uzgodnionych środków. Uzupełnienie i rozwinięcie wymienionych wcześniejszych porozumień nastąpiło w dokumencie wiedeńskim z 1999 r. Przewidziano w nim przekazywanie rocznej informacji o konwencjonalnych siłach zbrojnych, w tym o ich organizacji i uzbrojeniu oraz planowaniu obronnym. Zmodyfikowano także system uprzedniego powiadamiania o określonych rodzajach działalności wojskowej oraz ich weryfikacji przez wizytowanie jednostek wojskowych, a także obserwacje ćwiczeń wojskowych. Ponadto przewidziano mechanizm konsultacji w sprawach budzących obawy w związku z nietypową aktywnością konwencjonalnych sił zbrojnych. Wprowadzano później dalsze modyfikacje porozumień – w dokumencie wiedeńskim z 2011 r. oraz w jego kolejnych edycjach i związanych z nimi decyzjach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie [→ OBWE] oraz Forum Współpracy w dziedzinie Bezpieczeństwa.

Budowie zaufania pomiędzy państwami służą także środki budowy transparentności w handlu bronią zapewniane przez Rejestr broni konwencjonalnej ONZ, prowadzony od 1993 r. na podstawie zobowiązań państw do informowania na temat realizowanego eksportu i importu siedmiu głównych rodzajów uzbrojenia. Od czasu powstania tego rejestru ponad 170 państw przekazało swoje sprawozdania z transferów uzbrojenia. Zakres typów broni ujmowanych w rejestrze może być rozszerzany przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w formie stosownej rezolucji na podstawie rekomendacji Grupy Ekspertów Narodowych.

Wzmacnianie wzajemnego zrozumienia i budowa zaufania przez umożliwienie partnerom gromadzenia informacji o aktywności militarnej innych państw jest realizowane w ramach Traktatu o otwartych przestworzach, który dotyczy wykonywania lotów rozpoznawczych (obserwacyjnych) nad terytorium jego państw stron. Traktat zawarto w 1992 r., a jego sygnatariuszami jest 27 państw. Każde z państw stron traktatu ma możliwość przeprowadzenia przydzielonej liczby lotów obserwacyjnych nad terytorium innych państw (ang. active quota), a także zobowiązane jest zaakceptować przydzieloną liczbę takich lotów nad swoim terytorium (ang. passive quota); ogólna liczba active quota nie może przekraczać ogólnej liczby passive quota. Zamiar wykonania lotu obserwacyjnego nad terytorium innego kraju należy przekazać zainteresowanemu państwu z przynajmniej 72-godzinnym wyprzedzeniem.

Najnowszym przejawem budowy zaufania jest podpisanie 4 stycznia 2022 r. przez pięć państw nuklearnych: USA, Rosję, Wielką Brytanię, Francję i Chiny Deklaracji w sprawie zapobiegania wojnie nuklearnej i wyścigowi zbrojeń. [Lech Chojnowski]

Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Aspekty instytucjonalne i organizacyjne, Słupsk 2017 • W. Molendowski, Środki budowy zaufania [w:] Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, red. Cz. Mojsiewicz, Wrocław 2000 • M. Tabor, Środki budowy zaufania [w:] Leksykon pokoju, red. J. Kukułka, Warszawa 1987.