ŚRODKI PRZYMUSU BEZPOŚREDNIEGO – zespół działań stosującego je podmiotu, które wiążą się z ograniczeniem na pewien niezbędny czas konstytucyjnych praw i wolności jednostki (np. prawa do nietykalności osobistej, prawa do swobodnego poruszania się); ze względu na ich restrykcyjny charakter podlegają ścisłej reglamentacji prawnej w zakresie oznaczania podstaw ich stosowania wobec obywateli. Są to zróżnicowane rodzaje środków: siła fizyczna w postaci technik obrony, ataku bądź obezwładniania, odpowiednie przedmioty, substancje, zwierzęta (np. pies służbowy), a także specjalne rodzaje pomieszczeń (np. cela, izolatka).
Przymus bezpośredni, stanowiący atrybut państwa, jest narzędziem stosowanym przez uprawnione wyspecjalizowane organy państwowe. Środki przymusu bezpośredniego
[śr.prz.b.] mają charakter zapobiegawczy i porządkowy, w celu uzyskiwania podporządkowania, niwelowania bezpośrednich zagrożeń czy też zapobiegania ich występowaniu w niedalekiej przyszłości. Ich stosowanie nie może być utożsamiane z represyjnością (z samej istoty nie mogą pełnić funkcji kary) – prowadzą do wymuszania właściwego zachowania, postępowania zgodnego z przepisami prawa oraz do podporządkowania się jednostki w uzasadnionych prawnie okolicznościach. W literaturze wyodrębnia się cztery główne obszary zastosowania przymusu: w celu zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego, w celu zapewnienia prawidłowego toku postępowania (postępowanie administracyjne, karne i cywilne), w celach leczniczych oraz w celach wychowawczych (zakłady poprawcze i wychowawcze).
Najszerszą regulację w tym zakresie stanowi ustawa o środkach przymusu bezpośredniego, a uprawnionymi na mocy jej przepisów są przedstawiciele następujących rodzajów formacji: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu Wojskowego, Żandarmeria Wojskowa i wojskowe organy porządkowe, Policja, Straż Graniczna, Służba Ochrony Państwa, Służba Więzienna, Służba Celno-Skarbowa, Państwowa Straż Łowiecka, Państwowa Straż Rybacka, Inspekcja Transportu Drogowego, straże ochrony kolei, a także strażnicy straży gminnych/miejskich oraz pracownicy zakładów poprawczych i wychowawczych wobec swoich wychowanków. W odniesieniu do tej ostatniej grupy zastosowanie ma również ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, z kolei w obszarze lecznictwa kilka ustaw, zwłaszcza dotyczących zdrowia psychicznego, a także zapobiegania oraz zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.
Użycie lub wykorzystanie śr.prz.b. przez uprawnionych powinno odbywać się zgodnie z następującymi zasadami wynikającymi z prawa: 1. legalizmu – uprawniony ma prawo użyć lub wykorzystać śr.prz.b. wyłącznie w ramach realizacji swoich zadań ustawowych i jednocześnie zmierzając do osiągnięcia celów określonych w ustawie; 2. konieczności i proporcjonalności – nakaz używania lub wykorzystania ich w sposób niezbędny do osiągnięcia celów tego użycia lub wykorzystania proporcjonalnie do stopnia zagrożenia, z zastosowaniem środka o możliwie jak najmniejszej dolegliwości; 3. szkody minimalnej – użycie śr.prz.b. lub ich wykorzystanie musi następować w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę, z zachowaniem szczególnej ostrożności; 4. łączenia środków – gdy uzasadniają to okoliczności zdarzenia, uprawniony może użyć lub wykorzystać jednocześnie więcej niż jeden śr.prz.b.
W przypadku przymusu leczniczego ograniczeniu podlega rodzaj placówek/miejsc, w których może być on stosowany: są to wyłącznie placówki służby zdrowia, szpitale psychiatryczne, jednostki organizacyjnej pomocy społecznej i inne lecznictwa psychiatrycznego, izby wytrzeźwień (jednostki Policji lub inne placówki). Śr.prz.b. są stosowane w celach leczniczych w związku z wymuszeniem na osobach znajdujących się w placówkach zdrowotnych określonego zachowania się, które ma związek z prawidłowym wykonywaniem obowiązków zapewnienia opieki zdrowotnej przez uprawnione osoby. Stosowanie prz.b. wobec pacjentów dotyczy przede wszystkim lecznictwa psychiatrycznego, regulowane jest w ramach ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, związane jest przede wszystkim z tzw. zarządzaniem agresją oraz stosowaniem leczenia (terapii). Przymus bezpośredni jest w tym zakresie definiowany jako ograniczenie ruchów pacjenta bądź jego unieruchomienie przy użyciu siły fizycznej, środków mechanicznych i innych w celu zapewnienia bezpieczeństwa pacjenta i otoczenia oraz wykonania zabiegów leczniczych i pielęgnacyjnych. Zgodnie z prawem generalnie są to następujące formy: przytrzymanie – doraźne, krótkotrwałe unieruchomienie osoby z użyciem siły fizycznej; przymusowe zastosowanie leków – doraźne lub przewidziane w planie postępowania leczniczego wprowadzenie leków do organizmu osoby – bez jej zgody; unieruchomienie – obezwładnienie osoby z użyciem pasów, uchwytów, prześcieradeł lub kaftana bezpieczeństwa; izolacja – umieszczenie osoby, pojedynczo, w zamkniętym i odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu.
Stosowanie śr.prz.b. oznacza ograniczenie praw jednostki oraz (najczęściej) naruszenie nietykalności cielesnej, przy tym niezależnie od przyczyny (prawnie uzasadnionego powodu ich użycia) obowiązuje respektowanie godności ludzkiej, przestrzeganie zasad (zawartych w prawie zarówno krajowym, jak i międzynarodowym) zakazujących umyślnego pozbawiania życia, stosowania tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania czy dyskryminowania osób. [Jolanta Itrich-Drabarek]
Literatura: A. Kubanek, Legalność stosowania środków przymusu bezpośredniego w kontekście gwarancji konstytucyjnych. Studium proceduralno-prawne, „Przegląd Prawniczy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza” 2012, nr 1 • Środki przymusu bezpośredniego. Zakres i sposoby użycia na przykładzie wybranych podmiotów bezpieczeństwa, red. T. Kośmider, Warszawa 2020.