ŚWIADOMOŚĆ SYTUACYJNA – umiejętność postrzegania i rozumienia elementów zdefiniowanego środowiska z uwzględnieniem wymiaru czasu i przestrzeni oraz przewidywania ich stanu w bliskiej perspektywie. Świadomość sytuacyjna [św.syt.] to kategoria systemowa związana z potrzebą skutecznego zarządzania współczesnymi organizacjami funkcjonującymi często w rozproszeniu terytorialnym, w tym w środowisku wirtualnym.

Koncepcja św.syt. jest wykorzystywana w organizacjach działających w warunkach → zagrożeń oraz zakłóceń powodujących nie tylko dezorientację i chaos, ale przede wszystkim generujących ryzyko obniżenia ich zdolności do realizacji założonych celów. Warunkiem skutecznego działania jest zdolność do eliminacji lub co najmniej ograniczania ryzyka w szybkozmiennym otoczeniu – niezależnie od tego, czy dotyczy to sytuacji kryzysowej wywołanej różnorodnymi zagrożeniami będącymi następstwem działania sił natury, działalności człowieka, czy też katastrof i awarii technicznych albo aktów terrorystycznych. Proces kształtowania św.syt. ma charakter dynamiczny i silnie warunkuje zarówno procesy decyzyjne, jak również skuteczność procesów wykonawczych.

Karl Weick opisuje proces „nadawania sensu” charakteryzujący postrzeganie przez ludzi wydarzeń, nadawanie wydarzeniom znaczenia (sensu) i wpływ znaczenia/sensu wydarzeń na bieżące i przyszłe zachowania (działania). W aspekcie bezpieczeństwa jednostki, obiektu, organizacji, ogólnie – systemu działania, ważną cechą jest zdolność przetrwania, która w dużym stopniu zależy od sposobu kształtowania (uzyskiwania) św.syt.

Procesy oceny sytuacji mogą stanowić bazę do osiągnięcia pożądanego poziomu św.syt. jednostki i grupy/zespołu, a więc św.syt. organizacji. Stąd istnieje potrzeba podniesienia rangi procesów zbierania, przetwarzania i dystrybuowania informacji dla obiektywnej oceny sytuacji, a potem sprawnego kreowania poziomu św.syt. w organizacji. Kreowanie św.syt. bazuje na obiektywnej analizie tego, co dzieje się w bezpośrednim otoczeniu danego podmiotu oraz na ocenie i prognozie zewnętrznych zdarzeń i własnych działań każdego interesariusza procesu w aspekcie realizacji celów operacyjnych i strategicznych.

We współczesnych systemach → zarządzania kryzysowego dąży się do rozwiniętej św.syt. wynikającej z poziomu zobiektywizowanej wiedzy o zagrożeniach i możliwościach przeciwdziałania. Brak św.syt. lub niewłaściwy jej poziom można uznać za jeden z głównych czynników ograniczających pełne wykorzystanie potencjału adekwatnie do potrzeb i ryzyka wystąpienia zagrożeń. Św.syt. staje się zatem szczególnie istotna w warunkach zakłóceń normalności i w niepewności, w których przepływ informacji może być intensywny, ale trudny do weryfikacji. Wtedy też niewłaściwa ocena sytuacji i generowane decyzje mogą podwyższać ryzyko nietrafionych działań i niepożądanych skutków. Stan św.syt. może wiązać się także z intuicją (dotyczącą sytuacji i zdarzeń), co ma znaczenie dla selekcji danych i dla zakresu oraz sposobu monitorowania i oceny stanu zagrożeń.

Metody ewaluacji św.syt. wiążą się z bezpośrednimi technikami eksperymentalnymi, a w przypadku organizacji rozproszonych – z globalną techniką oceny sytuacji, w której do ustalenia poziomów św.syt. wykorzystywane są sondy oraz wywiady dające ogólną ocenę postrzeganego poziomu św.syt. przez uczestników. Dość często zakłada się pomiar zespołowej/grupowej św.syt. poprzez identyfikację atrybutów charakteryzujących przetwarzanie informacji sytuacyjnej przez jednostkę działającą w ramach zespołu i przez zespół jako całość. [Piotr Zaskórski, Włodzimierz Miszalski]

Literatura: M.R. Endsley, Theoretical Underpinnings of Situation Awareness: A Critical Review [w:] Situation Awareness Analysis and Measurement, red. M.R. Endsley, D.J. Garland, Mahwah, NJ 2000 • K. Weick, Sensemaking in Organisations, Thousand Oaks – London – New Delhi 1995 • P. Zaskórski, W. Zaskórski, J. Woźniak, Świadomość sytuacyjna a bezpieczeństwo i informacyjna ciągłość działania w organizacjach rozproszonych, Warszawa 2021.