TEORIA KONFLIKTU – jeden z podstawowych paradygmatów teoretycznych w socjologii. Istnieje wiele teorii konfliktu [t.kon.], których wspólną cechą jest położenie nacisku na nierówność jako jego główną siłę napędową, a zatem ośrodkiem uwagi jest zjawisko konfliktu [kon.] społecznego. T.kon. jest zbiorem wielu podejść teoretycznych, które eksponowały i eksponują → kon. społeczny. Początek t.kon. w socjologii dał Karol Marks (1818‒1983), lecz rozwój tej teorii zawdzięczamy Maxowi Weberowi (1864‒1920) i Georgowi Simmlowi (1858‒1918), którzy byli krytyczni wobec t.kon. Marksa. Jednakże wszyscy razem stworzyli podstawowe idee, które wciąż dostarczają inspiracji wielu współczesnym teoretykom. Niektórzy z nich poszukują możliwości wykorzystania idei Marksa, Webera i Simmla do rozwoju ogólnej t.kon. Do takich teoretyków zaliczani są w szczególności: Ralf Dahrendorf (1929‒2009), Lewis Coser (1913‒2003), Jonathan Turner (1942‒), Randall Collins (1941‒).
Zdaniem Maxa Webera kon. pozostaje w związku z ujawnieniem się charyzmatycznych przywódców potrafiących mobilizować grupy podporządkowane. W przeciwieństwie do Marksa uważał on, że pojawienie się takich przywódców nie musi zaistnieć i system nierówności nie musi nieuchronnie prowadzić do kon. rewolucyjnego. Weber inaczej niż Marks sądził, iż dla kon. rozstrzygające stają się różne konfiguracje (warianty) dystrybucji władzy, bogactwa i prestiżu oraz zakres kontroli dystrybucji tych rzadkich i społecznie cenionych zasobów.
Georg Simmel w znacznej mierze podobnie jak Marks postrzegał kon. jako wszechobecny, jednak w odróżnieniu od Marksa, u którego kon. przybierał postać gwałtowną, rewolucyjną i prowadził do strukturalnej zmiany systemu, dostrzegał on także jego pozytywne skutki oraz poddawał analizie zjawiska mniej intensywne i gwałtowne, a więc takie, które przyczyniają się do solidarności, integracji i systematycznej, ewolucyjnej zmiany. Simmel dowodził, że częste kon. o niewielkiej intensywności nie muszą narastać i prowadzić do gruntownej, rewolucyjnej zmiany społecznej. Uważał, iż zmniejszają one napięcie i poddają się normatywnym regulacjom, przez co przyczyniają się do zwiększenia stabilności systemów społecznych. Kon. słabnie wraz ze wzrostem stopnia zorganizowania grup konfliktowych i powstawania wśród nich koalicji. W takich warunkach cele stron zostaną lepiej przedstawione i osiągnięcie ich odbędzie się przy pomocy przetargu i kompromisu.
Dla Ralfa Dahrendorfa kon. jest nieuchronną konsekwencją nierównego podziału władzy między organizacjami współczesnego społeczeństwa. W swojej t.kon. wprowadził on pojęcie zrzeszenia imperatywnie skoordynowanego, oznaczające sytuację, w której jedna grupa rządzi, a druga jest rządzona. Gdy grupa osób podporządkowanych uważa, iż jest sprawiedliwie rządzona, wtedy ma miejsce legitymizacja stosunku zwierzchnictwa. Dahrendorf przedstawił cztery kluczowe właściwości kon. traktowanego jako proces: 1. kon. jest nieuchronnym procesem wyłaniającym się z przeciwstawnych sił istniejących w obrębie strukturalnych układów społecznych; 2. kon. taki wzmaga się lub maleje w wyniku ingerencji szeregu warunków lub zmiennych strukturalnych; 3. rozwijanie kon. w pewnym momencie tworzy sytuację społeczną, która prowadzi do dalszego kon.; 4. wynikiem kon. jest zapoczątkowanie nowego wzoru organizacji społecznej, który obejmuje stosunki dominacji i podporządkowania wywołujące kolejne kon., a następnie zmiany w organizacji społecznej.
Lewis A. Coser zaproponował inną wersję dialektycznego ujęcia kon., czerpiąc więcej inspiracji od Simmela niż Marksa. Coser był jednym z pierwszych nowoczesnych teoretyków kon., a jego główne dzieło The Functions of Social Conflict (1956) ukazało się jeszcze przed pracami Dahrendorfa. Coser zarzucał funkcjonalistom, że nie doceniają znaczenia kon. i traktują go jako patologię. W swojej funkcjonalnej wersji kon. Coser podkreślał adaptacyjne i integracyjne funkcje kon. dla systemów społecznych. Uważał, że kon. zwiększa zdolności adaptacyjne danego systemu społecznego, jeśli nie jest zbyt intensywny i gwałtowny. Prowadzi wtedy do większej innowacyjności, rozwoju różnych procedur normatywnych, praw, sądów, ciał mediacyjnych. Kon. jest funkcjonalny, gdy sprzyja integracji opartej na solidarności, czyli na wyraźnie określonej władzy, wzajemnych zależnościach i kontroli. Coser analizował też przyczyny kon., ich gwałtowność, trwanie oraz funkcje.
Jonathan Turner wskazuje na istnienie sprzężenia zwrotnego wiążącego różne stadia kon. i wpływającego na siebie zwrotnie, czyniąc tym samym proces jego rozwoju bardziej złożonym. W tym ujęciu kon. stanowi rodzaj sekwencji o wielu wbudowanych cyklach. Turner z analizy stadiów rozwoju kon. wyprowadza następujący wniosek: system cechujący się dobrze zorganizowanymi grupami konfliktowymi ma najczęściej dobrze rozwinięte mechanizmy regulacyjne, jeśli zaś ich nie posiada, możliwość kon. może wymusić powstanie takich mechanizmów.
Randall Collins konsekwentnie twierdzi, iż nierówności uruchamiają procesy konfliktu. Niektóre są względnie łagodne i zrutynizowane, ale wiele z nich może przybrać bardziej gwałtowny charakter. Nawiązując do Webera i twórczo go modyfikując, Collins twierdzi, że istnieją dane historyczne, według których tylko niektóre społeczeństwa są w stanie formować stabilne imperia i to na obszarze do 5‒6 mln km2. Kiedy społeczeństwo ma zasoby (pieniądze, technologię, podstawę ludnościową) i przewagę na pograniczach (żadnych wrogów na większości granic), może wygrać wojnę. W końcu jednak każde imperium upadnie, ponieważ: rozrośnie się poza swoje zdolności logistyczne; wejdzie w konflikt z innym, wrogim imperium; straci przewagę na pograniczach; straci swoją przewagę technologiczną, gdy zaadaptują ją wrogowie. Państwa narodowe otoczone innymi państwami (ang. internal nation states) raczej nie zbudują długotrwałych lub rozległych imperiów, ponieważ mają wokół wrogów, których przybywa, gdy rozszerzają swoje terytoria. Raczej państwa graniczące z oceanami, górami i niezagrażającymi sąsiadami na tyłach mogą podbić inne, ponieważ mogą przemieszczać się i walczyć tylko na jednym froncie. [Adam Kołodziejczyk]
Literatura: J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, Warszawa 2004 • J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej. Wydanie nowe, Warszawa 2006 • Współczesne teorie socjologiczne, wybór i oprac. A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Warszawa 2006.