TEORIE KRYTYCZNE – szeroki wachlarz podejść i teorii, które z nauk społecznych takich jak socjologia przeniosły się również do dyscypliny stosunków międzynarodowych, a tym samym wywarły duży wpływ na pojawienie się podejść krytycznych w → studiach nad bezpieczeństwem. Teoria krytyczna [t.kr.] może być rozumiana albo w znaczeniu szerszym, oznaczając każde podejście krytyczne wobec rzeczywistości i głównego nurtu swojej dyscypliny, albo – w znaczeniu węższym – konkretną teorię Maxa Horkheimera i Theodora Adorno. T.kr. są z reguły antynaturalistyczne, antypozytywistyczne i emancypacyjne.

Początki wszelkich t.kr. sięgają dwudziestolecia międzywojennego, kiedy to wśród niemieckich myślicieli pojawiła się potrzeba podważenia i skrytykowania rodzącego się → totalitaryzmu. Powstała wówczas tzw. szkoła frankfurcka, próbująca wskrzesić i przeorientować teorię Marksowską tak, aby dokonać takiej analizy społeczeństwa, która pozwoli wyeliminować jego elementy leżące u podstaw patologii i form dominacji. T.kr. początkowo nie odnosiły się do poziomu międzynarodowego (a tym samym problematyki tradycyjnie pojmowanego → bezpieczeństwa państwa), aż do momentu, gdy sięgnęli po nie na początku lat 80. XX w. badacze stosunków międzynarodowych w reakcji na wojnę w Wietnamie i napięcia zimnowojenne. Chodziło wówczas przede wszystkim o podważenie zasadności dotychczasowych podstaw ontologicznych i epistemologicznych dyscypliny oraz pokazanie związków dotychczasowych teorii z interesami aktorów politycznych. Wówczas to powstało rozróżnienie na teorie rozwiązujące problemy oraz t.kr. w stosunkach międzynarodowych, które z czasem przeniknęło także do studiów nad bezpieczeństwem. Od lat 90. XX w. t.kr. rozwijały się w różne strony w odpowiedzi na zmieniającą się rzeczywistość i jej problemy (rasa, płeć, język, historia itp.) i stanowią współcześnie różnorodną rodzinę podejść heterodoksyjnych wobec głównego nurtu, zarówno w stosunkach międzynarodowych, jak i w studiach nad bezpieczeństwem. Najważniejszymi postaciami t.kr. w stosunkach międzynarodowych są Robert W. Cox, Richard Ashley i Andrew Linklater, a w ramach studiów nad bezpieczeństwem Barry Buzan, Ken Booth i Richard Wyn Jones.

Przedstawiciele szkoły frankfurckiej chcieli przede wszystkim powrotu tzw. filozofii praktycznej, czyli formy wiedzy i badania skierowanej ku zrozumieniu, ocenie i praktyce, mającej polegać na zmianie dotychczasowych stosunków społecznych. Według nich nauki społeczne powinny działać przede wszystkim na rzecz ludzkiej emancypacji i wolności. Pierwsi teoretycy krytyczni w stosunkach międzynarodowych chcieli przełożyć te priorytety do swojej dyscypliny, z której języka powoli znikały wolność i emancypacja. Według tych teoretyków stosunki międzynarodowe powinny przede wszystkim zajmować się normatywnym badaniem znaczenia emancypacji i uniwersalizmu, historyczno-socjologicznym dociekaniem uwarunkowań emancypacji oraz prakseologiczną analizą sposobów emancypacji w danym ładzie społecznym. Dla teoretyków krytycznych w stosunkach międzynarodowych dotychczasowe teorie (przede wszystkim nowsze odmiany → realizmu i liberalizmu, ale także inne teorie racjonalistyczne) nigdy nie były obiektywne, ale miały charakter normatywny, tj. realizowały partykularne interesy oraz utrwalały określony kształt stosunków międzynarodowych, choć ich twórcy twierdzili co innego. Pojawienie się takiej krytyki sprawiło, iż podejścia głównonurtowe musiały przynajmniej zmierzyć się z własną epistemologią i metodologią oraz swoimi założeniami normatywnymi, które zostały podważone. W podejściach krytycznych uznaje się polityczność wiedzy i szuka takich teorii, które nie ignorują zagadnień moralności i nie utrwalają szkodliwych relacji (w tym wojny), dowodząc ich nieuniknioności. Pod uwagę bierze się ewolucję systemu międzynarodowego i jego komponentów, międzynarodową ekonomię polityczną oraz rolę płci i bezpieczeństwa w projekcie emancypacyjnym. T.kr. w stosunkach międzynarodowych podważają przede wszystkim materializm, racjonalizm i pozytywizm głównego nurtu swojej dyscypliny, a także strukturalizm dominujących podejść (nie tylko neorealizmu i neoliberalizmu, ale także m.in. teorii systemów-światów i innych teorii strukturalistycznych).

Współczesną t.kr. w stosunkach międzynarodowych podzielić można na dwa główne nurty. Pierwszy wykorzystuje wnioski wywiedzione z tradycyjnej teorii krytycznej do analizy stosunków międzynarodowych i jest zorientowany raczej empirycznie. Drugi próbuje stworzyć jedną, spójną i ostateczną teorię krytyczną stosunków międzynarodowych (tzw. wielką teorię), po powstaniu której możliwe będzie dopiero rozpoczęcie właściwych badań empirycznych. T.kr. w pewnym sensie stała się także podłożem lub naturalnym sojusznikiem takich nurtów i podejść w stosunkach międzynarodowych i studiach nad bezpieczeństwem, jak feminizm, postkolonializm, poststrukturalizm oraz krytyczne studia nad bezpieczeństwem (w tym → szkoła kopenhaska, → szkoła walijska czy → szkoła paryska). [Piotr Walewicz]

Literatura: R.W. Cox, Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory, „Millenium: Journal of International Studies” 1981, nr 10(2) • A. Linklater, Beyond Realism and Marxism: Critical Theory and International Relations, London 1990 • R. Wyn Jones, Security, Strategy, and Critical Theory, Boulder 1999.