TERRORYSTYCZNY ZAMACH SAMOBÓJCZY – działanie podejmowane przez zamachowca samobójcę w celu zabicia osób znajdujących się w jego pobliżu lub zniszczenia celów materialnych, z poświęceniem własnego życia [→ terrorystyczny atak]. Modus operandi zamachowca stanowi jego śmierć (bądź gotowość do zadania sobie śmierci). Siła psychologicznego oddziaływania zamachu samobójczego bazuje na efekcie grozy, zastraszenia – sprawcą może być każdy, zatem zamachowiec pozostaje niewidzialny i anonimowy. Motywy działania zamachowców samobójców można sprowadzić do trzech kategorii: cywilizacyjne, kulturowe, indywidualne. Czynniki cywilizacyjne to konflikt wartości wywodzących się z różnych kultur – np. działania władz postrzegane są jako dyskryminacyjne wobec → mniejszości narodowych i etnicznych, stosowana jest przemoc symboliczna przejawiająca się w dewaluacji wartości, postaw, zachowań mniejszości. Pola konfliktu mogą być rozmaite, zawsze jednak dotyczą sfer ważnych dla osobistej i społecznej tożsamości jednostek. Może to być język, stosunek do tradycji, religii, praw obywatelskich itd. Uwarunkowania kulturowe inspirujące do zamachów samobójczych bazują na socjalizacji jednostek, które zostają niejako zaprogramowane do tego, by w razie potrzeby podporządkować swoje życie oczekiwaniom społecznym. Indoktrynacja dzieci zaczyna się na bardzo wczesnym etapie życia, prowadzona jest w rodzinie i w rozmaitych instytucjach, z którymi mają one styczność. Tak wczesne zaprogramowanie umysłu sprawia, że przyszły zamachowiec samobójca oswaja się z przemocą i perspektywą złożenia najwyższej ofiary w imię obrony wartości ważnych dla zbiorowości. Wiele nagród (wzmocnień) społecznych, takich jak szacunek, uznanie, kult samobójcy, a nawet środki finansowe, mogą stanowić zadośćuczynienie za gotowość poświęcenia własnego życia w służbie społecznie cenionych wartości. Sens samobójczej śmierci jest silnie powiązany z uzasadnieniami, które tworzą w umyśle jednostki spójny system przekonań. → Samobójstwo jako sposób rozwiązania problemów ważnych dla zbiorowości staje się psychologicznie dostępnym sposobem działania, ponadto sytuuje zamachowca samobójcę w szeregu ludzi zasłużonych dla zbiorowości.

Czynniki indywidualne to często zemsta za śmierć członka rodziny albo pragnienie zmycia hańby za niegodne (uniwersalnie bądź w danej kulturze) czyny (np. zdrada małżonka, kolaboracja, homoseksualizm). Organizacje terrorystyczne w ostatnich latach częściej niż uprzednio werbują dzieci i kobiety (szahidki, czyli kobiety zamachowczynie posługujące się tzw. pasem szahida wyładowanym materiałami wybuchowymi, wykorzystywane są m.in. przez Boko Haram, Hamas, Al-Kaidę, czeczeńskie organizacje terrorystyczne). Powody, dla których kobiety decydują się na zamachy samobójcze, to najczęściej (poza motywami religijnymi): osobista zemsta za doznaną krzywdę lub stratę, odwet na wrogu za okupację kraju, działanie pod wpływem przymusu (gwałt, szantaż lub porwanie), chęć zapewnienia środków egzystencji swojej rodzinie (motywy materialne), symboliczne wymazanie swojej winy za haniebne czyny, świadome zaangażowanie w dżihad.

Badania cech dyspozycyjnych (osobowościowych) zamachowców samobójców wskazują na podobieństwo profilu osobowości do charakterystyki osób popełniających samobójstwo z powodu problemów osobistych, zaburzeń psychicznych, tendencji do autodestrukcji oraz sprawców samobójstw rozszerzonych. Ponadto zamachowców samobójców cechują zaburzenia osobowości (osobowość zależna, osobowość unikająca) oraz istnienie konfliktów emocjonalnych. [Beata Czuba]

Literatura: T. Koweszko, Terrorystyczne zamachy samobójcze. Geneza i specyfika problemu [w:] Samobójstwo, A. Szulc, T. Koweszko, P. Gałecki, Warszawa 2016 • M.N. Ogun, Suicide Terrorism and Psychology of Suicide Bomber, „Libyan International Medical University Journal” 2021, nr 6(1) • Zapobieganie samobójstwom. Motywacja zachowań samobójczych, red. B. Hołyst, Warszawa 2021.