TORTURY – każdy czyn, którego celem jest zadanie człowiekowi dotkliwego bólu i cierpienia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego, w celu: uzyskania od niego informacji, wymuszenia przyznania się do winy, zastraszania, ukarania go za czyny przez niego popełnione lub o których popełnienie jest podejrzany. Tortury [tor.] to również stosowanie wobec takiej osoby metod mających na celu zatarcie osobowości ofiary lub ograniczenie jej zdolności fizycznych i umysłowych, nawet jeśli nie powodują one bólu fizycznego ani udręki psychicznej. Tor. należy odróżnić od okrutnego, nieludzkiego i upokarzającego traktowania, kwalifikacja opiera się na stopniu intensywności zadawanego cierpienia. Czyn stanowi tor., gdy jest umyślny, powoduje ostre cierpienie fizyczne lub psychiczne i jest popełniany w określonym celu; do zakwalifikowania danego zachowania za tor. nie jest wymagane zaistnienie tych trzech elementów łącznie.
Zakaz tor. jest fundamentalnym elementem międzynarodowego prawa w zakresie ochrony → praw człowieka. Bezwzględny zakaz stosowania tor. nie może zostać uchylony w żadnych okolicznościach, nawet w stanie wojny lub niebezpieczeństwa publicznego. Państwa mają obowiązek nie tylko powstrzymania się od stosowania tor. lub ich tolerowania, ale zobowiązane są także do podjęcia pozytywnych działań w celu zapobiegania im, zapewnienia ofiarom ochrony i wsparcia, zbadania wszelkich zarzutów dotyczących stosowania tor. oraz ukarania winnych.
Tor. były w przeszłości dopuszczane i akceptowane – np. w starożytnej Grecji i Rzymie tor. fizyczne stosowano zgodnie z prawem wobec niewolników i nieobywateli, jako środek służący do uzyskania informacji lub przyznania się do winy. W średniowiecznej Europie celem stosowania tor. było uzyskanie przyznania się do winy w przypadku poważnych przestępstw (powszechnie nazywano je „królową dowodów”). W późniejszych czasach zaczęto podważać skuteczność tor., ponieważ doprowadzały do wielu pomyłek sądowych. Szkocja zniosła tor. w 1708 r., Francja w 1798 r., a za ich przykładem poszły inne kraje. Na początku XIX w. w znacznej części Europy tor. zostały zakazane. Co więcej, każda przemoc (bicie, uszkodzenie ciała, napaść) wobec podejrzanego była traktowana jak przestępstwo. Duża w tym zasługa XVIII-wiecznego włoskiego filozofa i kryminologa Cesare’a Bonesany de Beccaria.
Powszechne stosowanie tor. w czasie drugiej wojny światowej przez żołnierzy japońskich i niemieckich zostało potępione przez społeczność międzynarodową i prawnie zakazane w Powszechnej deklaracji praw człowieka z 1948 r. i → konwencjach genewskich z 1949 r., szczególnie w Konwencji dotyczącej traktowania jeńców wojennych i Konwencji dotyczącej ochrony osób cywilnych w czasie wojny. Tor. zostały również zakazane przez Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z 1966 r. We wcześniejszych latach przyjęto regionalne traktaty dotyczące praw człowieka: w Europie (1950), w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej (1969), w Afryce (1981).
Polski ustrojodawca zakaz poddawania kogokolwiek tort., okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu zawarł w art. 40 Konstytucji. Problem tor. występuje m.in. w odniesieniu do oceny postępowania funkcjonariuszy uprawnionych do stosowania → środków przymusu bezpośredniego, np. w więziennictwie, policji. Każdego roku w Polsce zapadają wyroki sądowe w sprawach czynów wypełniających znamiona tor., nieludzkiego i poniżającego traktowania albo karania. W ramach Biura Rzecznika Praw Obywatelskich funkcjonuje Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur (na podstawie konwencji ONZ), jest to stanowi jeden z zespołów Biura, organ wizytujący miejsca, w których przebywają osoby pozbawione wolności, prezentujący raporty dotyczące przypadków łamania praw człowieka i konieczności podejmowania rozwiązań systemowych.
Amnesty International od 1973 r. wydaje raporty, w których dokumentuje stosowanie tor. w różnych częściach świata w celu ich zidentyfikowania i wyeliminowania. Mimo powszechnego zakazu stosowania tor. nadal notowane są przypadki torturowania ludności. W latach 1954‒1962 stosowali je Francuzi w Algierii, w latach 1967‒1974 stosował je reżim wojskowy w Grecji, a w 2003 r. irackich więźniów torturowali żołnierze amerykańscy w więzieniu Abu Ghraib.
Ten ostatni przypadek wiąże się z problemem zagrożenia terrorystycznego i debat dotyczących legalizacji używania podczas przesłuchania środków przymusu w zakresie wykraczającym poza standardowy ich rodzaj. Zwolennicy takiego podejścia podnoszą, że wobec konieczności sięgnięcia po skuteczniejsze środki walki z terrorystami i ochrony wolnego społeczeństwa rodzi się możliwość zalegalizowania tor. oraz że legalny sędziowski „nakaz stosowania tortur” wykluczałby potencjalne nadużycia władzy wykonawczej. W debatach wskazuje się, że konsekwencje złamania absolutnego zakazu tor. oraz nieludzkiego traktowania zarówno wobec jednostki, jak i na szerszą skalę (społeczną lub polityczną) stanowiłyby zaprzeczenie podstaw humanitaryzmu, zasad ochrony praw człowieka. [Tadeusz Kubaczyk]
Literatura: M. Niełaczna, Wolność bezwarunkowa wokół problemu tortur – polemika z argumentami Alana Dershowitza, zwolennika stosowania przemocy przez państwo, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2008, nr 2 • N.S. Rodley, The Definition(S) of Torture in International Law, „Current Legal Problems” 2002, nr 55.