UCHODŹCA – osoba przebywająca poza terytorium swojego kraju pochodzenia lub w kraju pochodzenia poza swoim miejscem zamieszkania (uchodźca wewnętrzny). Przesłankami do nadania statusu uchodźcy [uch.] jest zagrożenie prześladowaniem w kraju pochodzenia ze względu na: przekonania polityczne, narodowość, rasę, wyznanie lub przynależność do grupy społecznej. Uchodźstwo jest specyficzną formą → migracji, którą wyróżnia przede wszystkim przymus migracyjny.
Formalny status uch. może być nadany w toku procedury weryfikacyjnej przez uprawnione organy administracji państwowej, oznacza to udzielenie ochrony przed zagrożeniami ujętymi w międzynarodowym prawie. Uch. są też osoby, które w sposób żywiołowy i nagły ze względu na zmieniające się okoliczności (we wskazanym wyżej kontekście) podjęły decyzję o opuszczeniu dotychczasowego miejsca zamieszkania, ale nie wystąpiły do władz kraju przyjmującego z wnioskiem o nadanie statusu uch. Organizacje działające na rzecz praw człowieka podkreślają, że jako uch. kwalifikuje się każdą osobę, która chroni się przed prześladowaniem, przemocą, konfliktem, katastrofą ekologiczną lub nędzą, a udzielenie ochrony międzynarodowej osobie ubiegającej się o nią jest formalnym potwierdzeniem tego statusu. → Azyl udzielany jest osobom, które spełniają kryteria określone w konwencji genewskiej z 1951 r. dotyczące statusu uch., jest międzynarodowym zobowiązaniem, jednym z praw podstawowych w ramach ochrony międzynarodowej.
Czynniki wywołujące uchodźstwo mogą mieć charakter zarówno polityczny, jak i społeczno-ekonomiczny, do najważniejszych przyczyn współczesnego uchodźstwa zalicza się: naruszenia praw człowieka i podstawowych wolności – w szczególności prawa do życia, zasady niedyskryminacji, prześladowania o charakterze religijnym, rasowym, narodowościowym czy politycznym; brak systemu demokratycznego; konflikty wewnętrzne i międzynarodowe (w tym wojny domowe czy niemożność sprawowania efektywnej władzy na części lub całości terytorium); → klęski żywiołowe (np. susza, powódź, huragan); zmiany granic; czynniki społeczno-ekonomiczne (trudna sytuacja ekonomiczna będąca konsekwencją zbyt wysokiego zaludnienia, recesja, inflacja, zadłużenie, niewypłacalność państw).
Genezy współczesnego systemu azylowego należy szukać w 1921 r., gdy powołano Urząd Wysokiego Komisarza Ligi Narodów ds. Uchodźców Rosyjskich, którzy znaleźli się w Europie Zachodniej po rewolucji bolszewickiej (ponad milion osób). Wkrótce w 1922 r. Fridtjof Nansen, norweski polarnik, który pełnił funkcję wysokiego komisarza, stanął przed wyzwaniem zorganizowania pomocy dla osób, które straciły dach nad głową w wyniku konfliktu grecko-tureckiego (2 mln osób). W 1933 r. przyjęto konwencję dotyczącą międzynarodowego statusu uch., w której znalazły się fundamentalne regulacje dotyczące: wydawania uznawanych międzynarodowo dokumentów (tzw. paszport nansenowski), zatrudnienia, pomocy społecznej, zasady non-refoulement (zakaz odmowy wjazdu na terytorium innego państwa osobom uciekającym przed zagrożeniem). Wydarzenia w Rzeszy Niemieckiej lat 30. XX w. wykazały słabość stworzonego wówczas systemu pomocy uch., gdyż władze poszczególnych państw (przede wszystkim Europy Zachodniej i USA) uznały prześladowanie Żydów, Romów i czarnoskórych za wewnętrzną sprawę Rzeszy.
W trakcie i po zakończeniu drugiej wojny światowej przebywały w Europie wielomilionowe grupy osób przymusowo przemieszczonych z krajów pochodzenia. Wobec zmian politycznych w Europie Środkowej i Wschodniej część osób, które w trakcie wojny znalazły się poza granicami swoich państw (np. żołnierze sił zbrojnych państw zachodnich, uwolnieni więźniowie hitlerowskich obozów koncentracyjnych, przymusowi robotnicy), odmówiła dobrowolnego powrotu do swoich ojczyzn. Opiekę nad uch. w latach 1947‒1952 przejęła powołana przy ONZ Międzynarodowa Organizacja ds. Uchodźców. Za sukces tej organizacji można uznać transfer ponad miliona osób pochodzących z państw bloku wschodniego do nowych miejsc pobytu na wszystkich kontynentach.
Współcześnie kluczową rolę w systemie instytucjonalnej ochrony uch. odgrywa utworzony w 1949 r. przy ONZ Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców (United Nations High Commissioner for Refugees, UNHCR). W 1951 r. przyjęto konwencję genewską dotyczącą statusu uch., uzupełnioną następnie protokołem nowojorskim (1967). W konwencji zachowano zasadę non-refoulement, ale też państwu przyjmującemu dano prawo odmowy wpuszczenia na swoje terytorium osoby zagrożonej.
Wobec współczesnego rozwarstwienia ekonomicznego pomiędzy zamożną Północą i ubogim Południem przesłanki do nadania statusu uch. często współwystępują z innymi okolicznościami. Tworzy to przesłanki do dyskusji na temat faktycznych przesłanek uchodźstwa, a także do rozwoju ruchów antyimigranckich. Można przypuszczać, że rzeczywistym podłożem napięć politycznych w UE wokół kwestii uchodźstwa jest unikanie przez władze stworzenia przepisów umożliwiających legalne przyjazdy osób spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego, także w celu osiedlenia się i podjęcia zatrudnienia.
W drugiej dekadzie XXI w. szacuje się, że na świecie jest ponad 20 mln uch.; tylko nieliczni objęci są ochroną w demokratycznych państwach Północy. Sytuacja uch. w różnych krajach przyjmujących jest zróżnicowana pod względem: zakresu i powszechności udzielanego wsparcia, przedsięwzięć integracyjnych i adaptacyjnych, społecznego nastawienia do uch.
Po inwazji Rosji na Ukrainę rozpoczętą w lutym 2022 r. władze państw UE, a także USA i Kanady, przyjęły wielomilionowe grupy uch. z Ukrainy. Według danych UHCR (luty 2023) było ich ponad 8 mln, z tego blisko 20% w Polsce. Jednocześnie wydarzenia z 2021 r. na granicach Łotwy, Litwy i Polski z Białorusią świadczą o instrumentalnym wykorzystywaniu przez władze państwowe osób, które mogłyby ubiegać się o ochronę międzynarodową w UE.
Obecnie dyskusja na temat zmian w przepisach dotyczących zasadniczych założeń w kwestii uch. jest utrudniana przez nadmierną polityzację tego zagadnienia, niemniej jednak spodziewane jest podjęcie międzynarodowych ustaleń w zakresie takich zagadnienia, jak to, kto jest uch. (zawężenie lub poszerzenie katalogu przesłanek) i gdzie powinna być udzielana pomoc (kraj pochodzenia, kraj tranzytowy, kraj przyjmujący). Pierwsze oznaki tego podejścia pojawiły się podczas organizowania obozów dla uch. w państwach tranzytowych w czasie → kryzysu migracyjnego 2015‒2016. Za symboliczną można uznać umowę z 2016 r. z Turcją, która w zamian za transfery finansowe z UE hamuje imigrację z Bliskiego Wschodu. [Paweł Hut]
Literatura: P. Hut, Doświadczenia życiowe przed przybyciem do Polski osób ubiegających się o status uchodźcy, Warszawa 2007 • Uchodźcy Świata 2000. 50 lat pomocy humanitarnej, red. M. Cutts, Warszawa 2000 • K.A. Wojtaszczyk, Wielopłaszczyznowy wymiar uchodźstwa w UE [w:] Uchodźcy w Europie. Uwarunkowania, istota, następstwa, red. K.A. Wojtaszczyk, J. Szymańska, Warszawa 2017.