UKŁAD WARSZAWSKI – wojskowo-polityczna organizacja funkcjonująca w latach 1955‒1991, oficjalna nazwa to Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, jego sygnatariuszami były: ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria, Węgry, Albania oraz Niemiecka Republika Demokratyczna. Powstanie Układu Warszawskiego [UW] było odpowiedzią państw bloku wschodniego na przyjęcie w 1955 r. Republiki Federalnej Niemiec do struktur NATO. Początkowo przewidywano, że Układ miał funkcjonować przez 20 lat. Najwyższym organem polityczno-wojskowym był Doradczy Komitet Polityczny, w skład którego wchodzili: premierzy, ministrowie obrony oraz spraw zagranicznych, przywódcy partii komunistycznych poszczególnych państw członkowskich.

W 1968 r. doszło do interwencji wojsk UW w Czechosłowacji; na znak protestu Albania wycofała się z członkostwa. Wraz z erozją systemu komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej zaczęto podważać sens istnienia Układu. Szacuje się, że w 1990 r. łączna liczba żołnierzy w państwach należących do UW wynosiła ponad 3,5 mln.

Decyzja o rozwiązaniu UW zapadła w Pradze 1 lipca 1990 r., struktury wojskowe tej organizacji zostały rozwiązane 1 kwietnia 1991 r. Rozpoczął się proces wycofywania z terytorium dawnych państw członkowskich żołnierzy UW (ostatni żołnierze sowieccy opuścili terytorium Polski w 1993). Większość państw dawnego UW obecnie jest członkami NATO. [→ zimna wojna] [Arkadiusz Meller]

Literatura: J.M. Nowak, Od hegemonii do agonii. Upadek Układu Warszawskiego – polska perspektywa, Warszawa 2011 • PRL w politycznych strukturach Układu Warszawskiego w latach 1955‒1980, red. W. Jarząbek, Warszawa 2008 • J. Ślusarczyk, Układ Warszawski. Działalność polityczna 1955‒1991, Warszawa 1992.