UNIA AFRYKAŃSKA; UA ‒ międzynarodowa organizacja regionalna, z siedzibą w Addis Abebie, rozpoczęła swoją działalność w lipcu 2002 r. W wymiarze instytucjonalnym była nowym podmiotem stosunków międzynarodowym, w wymiarze funkcjonalnym stanowi kontynuację Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) (1963‒2002). Powstanie OJA było konsekwencją rozwoju idei panafrykańskich (które od przełomu XIX i XX w. wyrażały dążenia ludów o ciemnym kolorze skóry do manifestowania swojej podmiotowości, zarówno wobec przejawów dyskryminacji rasowej, jak i politycznego uzależnienia Afryki od mocarstw europejskich) oraz postępującego procesu dekolonizacji. OJA odegrała istotną rolę w procesie koordynacji wysiłków państw regionu na rzecz wyzwolenia Afryki, niemniej jej stosunkowo małe efekty w działaniach na rzecz regulowania regionalnych sporów i konfliktów oraz promowania współpracy w sferze gospodarczej i społecznej w okresie → zimnej wojny doprowadziły do przebudowy mechanizmów współpracy w ostatniej dekadzie XX w. Na szczycie OJA w lipcu 1999 r. na wniosek libijskiego przywódcy Mu’ammara al-Kaddafiego przyjęto postulat powołania do życia nowej organizacji. Podpisanie statutu Unii Afrykańskiej nastąpiło na kolejnym szczycie OJA w lipcu 2000 r., wszedł on w życie w maju 2001, a po rocznym okresie przejściowym 9 lipca 2002 r. UA oficjalnie rozpoczęło swoje istnienie (dzień wcześniej rozwiązano OJA). Obecnie do UA należą wszystkie z 55 państw regionu afrykańskiego.
W ramach UA stworzony został mechanizm reagowania kryzysowego, który ma cechy regionalnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Działania na rzecz pokoju
i bezpieczeństwa zostały wymienione jako podstawowe cele działania UA w jej statucie, a zawarty tam katalog zasad przywołuje szereg podstawowych norm współczesnego prawa międzynarodowego. Statut UA zawiera także uregulowania, które nadają UA prawo do interwencji w szczególnych sytuacjach: Unia ma prawo do interwencji w państwie członkowskim na podstawie decyzji Zgromadzenia w przypadku szczególnie poważnych okoliczności – → zbrodni wojennych, → zbrodni ludobójstwa i → zbrodni przeciwko ludzkości, a także – na zalecenie Rady Pokoju i Bezpieczeństwa – w przypadku zagrożenia porządku prawnego celem przywrócenia pokoju i stabilności w państwie członkowskim. Każde państwo członkowskie ma prawo zwrócić się do Unii o interwencję w celu przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa (kompetencje te należy widzieć w kontekście postanowień Karty NZ, która daje → Radzie Bezpieczeństwa ONZ monopol na legalizację użycia siły dla przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa). Do zasad o charakterze społeczno-politycznym należą: popieranie równości płci, poszanowanie zasad demokracji, praw człowieka, zasad prawa i dobrych rządów, potępienie zabójstw politycznych, aktów terrorystycznych i działalności wywrotowej, potępienie i odrzucenie wszelkich przypadków niezgodnych z konstytucją zmian rządów.
Podstawowe organy UA to: Zgromadzenie Unii (szefowie państw i rządów), Rada Wykonawcza (ministrowie spraw zagranicznych), Wyspecjalizowane Komitety Techniczne (odpowiedni ministrowie bądź ich przedstawiciele właściwi dla zakresu działań danego komitetu), Parlament Panafrykański (reprezentanci parlamentów narodowych z perspektywą przekształcenia w parlament wybierany w wyborach powszechnych), Trybunał Sprawiedliwości/Afrykański Trybunał Sprawiedliwości i Praw Człowieka (organ sądowniczy, ma kompetencje w zakresie interpretacji zapisów dokumentów statutowych oraz w sferze kontroli przestrzegania regionalnych uregulowań w zakresie ochrony praw człowieka), instytucje finansowe (Afrykański Bank Centralny, Afrykański Bank Inwestycyjny), Komisja UA (sekretariat organizacji, kierowany przez Przewodniczącego Komisji), Komitet Stałych Przedstawicieli (przedstawiciele dyplomatyczni państw akredytowani przy sekretariacie), Rada Gospodarcza, Społeczna i Kulturalna (reprezentacja instytucji społeczeństwa obywatelskiego o charakterze doradczym i konsultacyjnym).
Za działania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa odpowiada Rada Pokoju i Bezpieczeństwa, która składa się z 15 przedstawicieli, może powoływać instytucje pomocnicze służące realizacji jej celów (np. pokojowemu rozwiązywaniu sporów), może rekomendować Zgromadzeniu UA podjęcie działań interwencyjnych, decyduje także i określa zasady przeprowadzenia operacji podejmowanych na prośbę państwa pogrążonego w kryzysie. Rada ma prawo do zawieszenia w prawach członka tych państw, w których doszło do niekonstytucyjnych form zmiany władzy (przepis stosowano wielokrotnie w sytuacjach zamachu stanu, warunkiem odwieszenia jest z reguły przeprowadzenie wyborów pozwalających na ukonstytuowanie się władz mających demokratyczną legitymizację). Rada koordynuje współpracę w zakresie wspólnej polityki obronnej UA i w sferze zwalczania terroryzmu oraz działania związane z organizacją i funkcjonowaniem afrykańskich misji i operacji pokojowych.
System instytucji i form współpracy działających w ramach UA na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa w Afryce określany jest terminem Afrykańska Architektura Pokoju i Bezpieczeństwa. Należą do niego obok Rady Pokoju i Bezpieczeństwa regionalne siły pokojowe, Fundusz Pokoju, Kontynentalny System Wczesnego Ostrzegania (zbieranie i analiza danych służących przede wszystkim prewencji, składa się z pięciu subregionalnych centrów zbierających i przekazujących informacje do centrum obserwacji i monitoringu) oraz Rada Mędrców (grupa osób o wysokich kompetencjach i autorytecie – byłych polityków, prawników, działaczy społecznych – wspierających wiedzą i doświadczeniem działania na rzecz poszukiwania pokojowych rozwiązań w sytuacjach kryzysowych).
UA w działaniach na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa (jako organizacja działająca na mocy rozdziału VIII Karty NZ) współpracuje z ONZ oraz z ośmioma organizacjami subregionalnymi, mającymi status instytucji współpracujących na rzecz realizacji wspólnych celów politycznych i gospodarczych; są to: Unia Arabskiego Maghrebu, Wspólnota Państw Sahelu i Sahary, Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej, Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Środkowej, Międzyrządowa Władza ds. Rozwoju, Wspólnota Wschodnioafrykańska, Wspólny Rynek Afryki Wschodniej i Południowej, Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej.
W ramach panafrykańskich mechanizmów współpracy przyjęto także szereg konwencji i postanowień, które mają wpływ na szeroko rozumiane bezpieczeństwo w regionie (np. Afrykańska karta praw człowieka i ludów z 1981 r., weszła w życie w 1986, czy tzw. Traktat z Pelindaby z 1996 r. ustanawiający w Afryce strefę bezatomową, wszedł w życie w 2009). Panafrykańskie mechanizmy współpracy stanowią więc rozbudowany i kompleksowy mechanizm współdziałania ze stosunkowo szerokim zakresem instrumentów służących koordynowaniu działań na rzecz pokoju, bezpieczeństwa, stabilności i rozwoju państw regionu, choć jednocześnie należy pamiętać o istnieniu szeregu barier – politycznych, gospodarczych, społecznych, kulturowych – ograniczających efektywność ich wykorzystania. [Wiesław Lizak]
Literatura: W. Lizak, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Warszawa 2012.