UNIA EUROPEJSKA; UE ‒ (ang. European Union, EU) organizacja międzynarodowa o charakterze gospodarczo-politycznym, o ponadnarodowych i integracyjnych tendencjach rozwojowych, zrzeszająca 27 państw (2023). Jest najsilniej i najpełniej zintegrowanym blokiem państw, a także najbardziej aktywną i znaczącą organizacją w Europie. Łączy cechy organizacji międzyrządowej i ponadnarodowej, a jej części składowe działają w tych dwóch porządkach prawno-organizacyjnych. Państwa należące do UE liczą ok. 450 mln mieszkańców (2022), są to: Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry i Włochy.

Główne organy UE to: Parlament Europejski ‒ organ stanowiący prawo unijne; deputowani od 1979 r. pochodzą z wyborów powszechnych i bezpośrednich przeprowadzanych w państwach członkowskich; czynne i bierne prawo wyborcze mają wszyscy obywatele UE na całym jej obszarze; Rada Europejska ‒ zrzesza wybranych w wyborach przywódców państw UE, czyli szefów państw lub szefów rządów, ustala główne priorytety polityczne UE i ogólny kierunek polityki; kieruje nią przewodniczący, który jest wybierany co 2,5 roku; Rada UE ‒ główny organ decyzyjny i najważniejszy organ prawodawczy UE; ma charakter kolegialny i międzyrządowy, państwa członkowskie są w niej reprezentowane przez przedstawicieli szczebla ministerialnego ‒ zależnie od dyskutowanej problematyki zasiadają w niej właściwi ministrowie ze wszystkich państw członkowskich; Komisja Europejska ‒ reprezentuje wspólne interesy UE i jest głównym organem wykonawczym; przedstawia wnioski w sprawie nowych aktów prawnych, które są następnie analizowane i przyjmowane przez Parlament Europejski i Radę UE, zarządza polityką UE (z wyjątkiem → wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa) oraz budżetem UE, a także czuwa nad prawidłowym stosowaniem prawa UE. Inne organy to: Trybunał Sprawiedliwości UE, Europejski Bank Centralny, Trybunał Obrachunkowy. Organami pomocniczymi są m.in. Komitet Społeczno-Ekonomiczny i Komitet Regionów.

UE jako organizacja o kompetencjach gospodarczo-politycznych przez długi czas była jedynie postulatem – stopniowo konkretyzowanym od lat 70. XX w., w miarę rozwoju Wspólnot Europejskich (WE). Impulsem do budowy Unii były przemiany 1989 r., które postawiły Europę Zachodnią wobec: perspektywy poszerzenia, nowych regionalnych konfliktów w bezpośrednim sąsiedztwie, groźby „próżni bezpieczeństwa”, a także wyzwań związanych z nadchodzącym zjednoczeniem Niemiec. W końcu 1991 r. przyjęto Traktat o UE (traktat z Maastricht), który wszedł w życie 1 listopada 1993 r. UE od momentu powstania podlegała głębokim reformom: w 1997 r. przyjęto traktat z Amsterdamu, w 2001 – traktat z Nicei, w latach 2003‒2005 próbowano reformować UE na mocy tzw. traktatu konstytucyjnego (który nie wszedł w życie). W latach 2007‒2009 UE przyjęła traktat lizboński (zwany też traktatem reformującym) mający wzmocnić jej struktury, a także znaczenie w dziedzinie stosunków zagranicznych, bezpieczeństwa i obrony. Traktat ten, obowiązujący od 1 grudnia 2009 r., składa się z dwóch dokumentów: Traktatu UE (TUE) i Traktatu o funkcjonowaniu UE (TFUE); znacznie uprościł, a zarazem wzmocnił strukturę UE ‒ w pełni zastąpiła ona WE i weszła w ich kompetencje: stała się pełnoprawnym podmiotem prawa międzynarodowego, a jej organy kreują już unijne, a nie wspólnotowe prawo.

Unię stworzono w 1992 r. jako kontynuację Wspólnot Europejskich i jako „nadbudowę” nad nimi. Mimo tego, że państwa członkowskie przekazały na rzecz UE kolejne swoje kompetencje, nie ma ona charakteru „superpaństwa” (aczkolwiek pojawiają się postulaty nadania UE statusu federacji). Niedookreślony status UE przejawia się w następujących sferach. 1. Niejednolity charakter Unii powoduje, że jej możliwości działania politycznego (zarówno w polityce zagranicznej, jak w sprawach wewnętrznych krajów członkowskich) są słabsze niż uprawnienia gospodarcze. 2. W dziedzinie polityki zagranicznej utrzymanie międzyrządowego (a nie ponadnarodowego) charakteru UE pozostawia państwom ostateczną decyzję w tym podstawowym dla suwerenności zakresie. Z kolei w dziedzinie spraw wewnętrznych państwa wyodrębniły zagadnienia, które: a. poddają pod kontrolę UE (tzw. kompetencje wyłączne, jak np. unia celna); b. w których zachowują własne kompetencje, ale uznają też prerogatywy UE (tzw. kompetencje dzielone, jak np. ochrona konsumentów); c. w których pozostawiają sobie podstawowe uprawnienia, a UE dają prawo wspierania i koordynowania działań podejmowanych przez państwa (tzw. kompetencje wspierające, jak np. przemysł). 3. UE respektuje zasadę subsydiarności, czyli uzyskuje kompetencję do działania dopiero w sytuacjach, w których podmioty znajdujące się bliżej obywateli, jak np. państwa, nie są w stanie wykonać stojącego przed nimi zadania. 4. UE nie wymaga od członków ujednolicania i przyjmowania wspólnych standardów we wszystkich dziedzinach objętych procesem integracji: im więcej krajów uczestniczy w integracji i im szerszy ma ona zakres przedmiotowy, tym częściej stosuje się wyjątki dla poszczególnych państw (członkostwo w strefie euro, członkostwo w strefie → Schengen). 5. UE nie wyznacza maksymalnego pułapu integracji: jej rozwiązania raczej wspierają regionalne organizacje współpracy (jak EFTA, CEFTA) niż kolidują z nimi; przewiduje się też coraz szerszą możliwość ściślejszej integracji członków UE w mniejszych grupach (mechanizm tzw. wzmocnionej współpracy).

UE ma osobowość prawną i jest organizacją hybrydową, jej struktura składa się z: 1. podstawowych obszarów integracji gospodarczej i społecznej, w których to obszarach stanowi wiążące akty prawne, podejmuje decyzje większością głosów przedstawicieli państw członkowskich, a znaczącą rolę w tych obszarach odgrywają Komisja Europejska i Parlament Europejski; 2. wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w kreowaniu której zdecydowanie większą rolę odgrywają państwa członkowskie, mniejszą zaś – struktury ponadnarodowe i nie wydaje się w tym zakresie aktów prawnych. Jest to wyraźna różnica: o ile integracja gospodarczo-społeczna ma charakter ponadnarodowy, o tyle polityka zagraniczna i bezpieczeństwa jest w zasadzie międzyrządowa i koordynacyjna. Oznacza to, że w pierwszym wypadku kompetencje decyzyjne zostały w znacznej mierze przekazane przez państwa na rzecz organów UE, które to organy nie są przez rządy narodowe bezpośrednio kontrolowane, a co więcej, mogą stanowić prawo, które jest dla poszczególnych państw bezpośrednio wiążące. Natomiast w drugim wypadku państwa zachowały kluczowe decyzje pod swoją kontrolą, a kompetencje organów unijnych są znacznie węższe i nie mają mocy wiążącej – państwa mogą chronić swój interes, stosując np. prawo weta (w głosowaniach dominuje zasada jednomyślności, a nie większości).

W pierwszych dekadach XXI w. UE stara się wzmocnić swoje znaczenie polityczne, a w dalszej perspektywie także militarne. Mimo postępu w tej dziedzinie brak woli politycznej, aby prowadzić skuteczną politykę wszędzie tam, gdzie to konieczne (przykłady licznych konfliktów na peryferiach UE czy → kryzysu migracyjnego z 2015). Zagrożeniem dla UE mogą stać się jej rozmiary i powstawanie w jej ramach grup państw realizujących własne interesy kosztem innych krajów i całej UE (polityka wobec Bliskiego Wschodu lub wobec Rosji, kwestie bezpieczeństwa energetycznego czy polityki migracyjnej). [Paweł Turczyński]

Literatura: J. Barcz, Od lizbońskiej do postlizbońskiej Unii Europejskiej: główne kierunki reformy ustrojowej procesu integracji europejskiej, Warszawa 2020 • Podstawy europeistyki. Podręcznik akademicki, red. A. Bokajło, A. Pacześniak, Wrocław 2009 • Unia Europejska po traktacie z Lizbony; Pierwsze doświadczenia i nowe wyzwania, red. P. Tosiek, Lublin 2012.