WALLERSTEINA TEORIA – teoria stosunków międzynarodowych zakładająca nierównomierny rozwój społeczno-gospodarczy różnych regionów świata, którego skutkiem jest wyłanianie się w różnych epokach różnych „światosystemów” (world-system). Immanuel Wallerstein (1930‒2019), amerykański socjolog, historyk i ekonomista, był zwolennikiem paradygmatu neomarksistowskiego, obecnie funkcjonującego w skali globalnej, aczkolwiek wyjaśniającego też mechanizmy polityki międzynarodowej we wcześniejszych epokach, kiedy relacje w skali globalnej jeszcze się nie ukształtowały. O ile tradycyjny marksizm kształtujący się od połowy XIX w. jest teorią społeczno-ekonomicznej dominacji, o tyle neomarksizm wskazuje na społeczne, ekonomiczne i kulturowe źródła dominacji, zwłaszcza społeczeństw wysoko rozwiniętych. Koncentrując badania na ekonomicznych problemach dużych grup społecznych, twórcy i przedstawiciele tego nurtu wskazują na dwa rodzaje interakcji dominujących we współczesnym systemie międzynarodowym: podporządkowania i dominacji. To one decydują o kształcie struktury tego systemu oraz o właściwościach państw dominujących.

Wallerstein [Wall.] centralnym przedmiotem swoich badań uczynił nowoczesną gospodarkę światową, której cechą charakterystyczną jest kapitalizm. Przyjmując, że podstawowym mechanizmem kapitalistycznej gospodarki światowej jest nierówna wymiana i tworzone przez jedne państwa nadwyżki kapitału, Wall. podzielił system światowy na trzy kręgi: rdzeń, peryferie, półperyferie. Kryteria wydzielenia owych kręgów to: stopień uczestniczenia w gospodarce światowej i jej zyskach, stopień zaawansowania cywilizacyjnego oraz większa skala kryzysów i konfliktów. Podział ten byłby znacznie ważniejszy niż powszechnie uznawany podział na państwa – upadek danego państwa, jego ustrój, podział czy reintegracja miałyby mniejsze znaczenie niż jego przynależność do danego systemu i rola, jaką w nim pełni. Według Wall. dominującą podstawą hegemonii jest dominacja w dziedzinie ekonomicznej (rolno-przemysłowej), w handlu i finansach.

Opracowana przez Wall. koncepcja światosystemów oczywiście najlepiej opisuje zglobalizowaną gospodarkę współczesną, ale ma też zastosowanie do systemów regionalnych (np. współczesna UE, historyczne Imperium Rzymskie czy Cesarstwo Chińskie – byłyby to tzw. imperia-światy). Światosystem nie musi mieć światowego zasięgu – ważniejsze jest, iż może on stanowić „świat dla siebie”, który potrafi zaspokajać we własnym zakresie praktycznie wszystkie własne potrzeby, wymianę z dalszym otoczeniem traktując marginalnie. I tak np. dla Imperium Rzymskiego: rdzeń stanowiłaby Italia (ośrodek władzy politycznej, budujący Imperium pod kątem własnych potrzeb); półperyferia – to bogate i dobrze rozwinięte prowincje (np. dzisiejsza Grecja, Syria czy Egipt), wprawdzie przez rdzeń wykorzystywane, ale traktowane względnie łagodnie, dostarczają towarów wysoko przetworzonych, a także dóbr niematerialnych (filozofia, sztuka); peryferia – to zacofane prowincje pograniczne (limes Renu i Dunaju), traktowane najbrutalniej, a dostarczające głównie surowców na potrzeby rdzenia i półperyferii. Analogicznie dla UE rdzeniem byłyby najgłębiej zintegrowane i najbogatsze państwa Europy Zachodniej, z reguły stosujące walutę euro i korzystające z systemu → Schengen, półperyferia to państwa Europy Środkowo-Wschodniej ‒ należące do UE, ale zauważalnie uboższe, słabiej zintegrowane w unijnych strukturach, peryferiami zaś – państwa do UE nienależące, aczkolwiek istotne dla jej handlu i otrzymujące z jej funduszy rozmaite formy pomocy (Ukraina, Turcja, Maroko). Kształtująca się obecnie zglobalizowana gospodarka w koncepcji Wall. byłaby gospodarką-światem (integracja ekonomiczna nie wykluczałaby istnienia licznych ośrodków władzy politycznej – i rywalizacji pomiędzy nimi). Wall. wskazywał też na epoki w historii świata, w których dominowałyby światosystemy tworzone przez poszczególne państwa – a następnie ulegałyby one załamaniu, w ich miejsce zaś pojawiałyby się nowe. Globalistom przypisuje się spojrzenie na stosunki międzynarodowe przez pryzmat konfliktu Północ‒Południe, tj. obszar państw biednego Południa i bogatej Północy. Globalizm jest w istocie pesymistyczną wizją świata. Fatum, jakie ciąży na państwach kręgu peryferii (i w mniejszym stopniu półperyferii), może być rozwiązane poprzez likwidację państw i podziałów na rządzących i rządzonych. Polityczna anarchia i globalny charakter współczesnej polityki sprawiają, że pojedyncze państwa, nawet te najsilniejsze, nie są w stanie samodzielnie kierować systemem międzynarodowym. Ich funkcje często przejmują potężne korporacje transnarodowe o celach globalnych i działających na poziomie globalnego systemu światowego.

Zastosowanie cywilizacyjno-kulturowych wyznaczników dominujących w Wallersteinowskim modelu systemu światowego umożliwia wydzielenie trzech subsystemów (centrum, peryferia i półperyferia). Jego podstawę tworzy system rozwiniętych cywilizacyjnie państw Północy oraz mikrosysytemy lub „małe światy” państw Południa, pozostające w znaczącej dysproporcji ekonomicznej do krajów bogatej Północy. [Paweł Turczyński]

Literatura: S. Burchill i in., Teorie stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006 • A. Gałganek, Historia teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa 2009 • I. Wallerstein, Europejski uniwersalizm. Retoryka władzy, Warszawa 2007.