WARTOŚCI NARODOWE ‒ stanowią podstawę prawną, filozoficzną i moralną funkcjonowania i rozwoju państwa, narodu, społeczeństwa oraz obywateli. Zazwyczaj mają charakter stały, choć mogą ulegać ewolucji i zwykle są odzwierciedlone w najwyższym akcie prawnym – konstytucji państwa. Wartości narodowe [war.nar.] mogą być zróżnicowane w poszczególnych państwach zarówno co do ich treści, jak i hierarchii, np. w państwach wyznaniowych naczelną war. jest religia, podczas gdy w państwach świeckich religia zwykle nie odgrywa nadrzędnej roli.

War.nar. odnoszą się do naczelnych war. (można je nazwać war. egzystencjalnymi, bezpieczeństwa albo chronionymi) podmiotów zawierających się w kategorii → państwa narodowego, tj. państwa, narodu, społeczeństwa i obywateli. Ich określenie wymaga odwołania się do uniwersalnych, egzystencjalnych war. podmiotów, niezależnie od kategorii i ich indywidualnej charakterystyki, które odnoszą się do: 1. istnienia (bytu), czyli fizycznego przetrwania, utrzymania tożsamości (indywidualnej i zbiorowej) oraz zachowania war. materialnych i niematerialnych; 2. niezależności (suwerenności); 3. rozwoju (doskonalenia), który warunkuje fizyczne istnienie i niezależność, a jednocześnie sprzyja ich zachowaniu oraz kształtuje jakość funkcjonowania podmiotów. Biorąc za podstawę powyższe założenie, można przyjąć, że war.nar. obejmują egzystencjalne war. państwa, narodu, społeczeństwa i obywateli odnoszące się do ich istnienia, niezależności i rozwoju. Dalsze ich doprecyzowanie wymaga odwołania się do istoty państwa, narodu, społeczeństwa i obywateli.

Z charakterystyki państwa demokratycznego wynika, że jego fundamentalnymi cechami, a jednocześnie naczelnymi war. są: terytorium państwa; ludność żyjąca w jego granicach; suwerenna władza; podmiotowość prawnomiędzynarodowa; zdolność utrzymania kontroli nad swoim terytorium i ludnością; publiczny charakter władzy i jej legitymizacja; rozwój państwa warunkujący zarówno stworzenie → siły państwa (→ potęgi państwa) niezbędnej do skutecznej realizacji interesów na arenie międzynarodowej, jak i dobrobyt ludności.

Naczelne war. narodu dotyczą świadomości narodowej budowanej na gruncie dziedzictwa kulturowego (materialnego i niematerialnego) oraz prawa do samostanowienia politycznego, urzeczywistnianego przez posiadanie własnego kraju – państwa narodowego. Jako że naród stanowi podstawę państwa narodowego, stąd uznaje się, że → suwerenność państwa w istocie jest suwerennością narodu, inaczej ujmując, suweren to naród, a państwo funkcjonuje w jego imieniu i na jego rzecz. Świadomość narodową kształtuje się przez upowszechnianie ideologii nacjonalizmu umożliwiającej budowanie wspólnoty narodowej, w której dobro wspólne – naród – dominuje nad wszystkimi innymi war., indywidualnymi i grupowymi.

Uwzględnienie war. społeczeństwa i obywateli w kategorii war.nar. wynika z istoty systemu demokratycznego dominującego we współczesnych państwach cywilizacji zachodniej, w którym władza jest wyłaniana w powszechnych, wolnych i regularnie przeprowadzanych wyborach. Rządy państw demokratycznych muszą zatem uwzględniać interesy różnych grup społecznych, organizacji i zwykłych obywateli, ponieważ są one legitymizowane ich głosami oddanymi w wyborach powszechnych. Władza, która nie respektuje w niezbędnym stopniu interesów obywateli, zwykle kończy swoją działalność po najbliższych wyborach. Z tego powodu rządy państwa demokratycznego powinny brać pod uwagę w swojej działalności nie tylko interesy państwa i narodu jako całości, lecz także war. i wynikające z nich interesy grup społecznych, organizacji i samych obywateli. Taki ustrój wiąże się z ideą społeczeństwa obywatelskiego, w którym funkcjonuje wiele zrzeszeń niezależnych od struktur biurokratycznych państwa, powstających z inicjatywy obywateli, a także z decentralizacji władzy państwa prowadzącej do upodmiotowienia zbiorowości terytorialnych w formie wspólnot samorządowych.

Naczelne war. człowieka wynikają z jego egzystencjalnych potrzeb, do których zalicza się potrzeby fizjologiczne (zaspokojenie głodu, pragnienia, potrzeba odzieży, schronienia itp.)
i bezpieczeństwa. Ich zaspokojenie jest konieczne do przetrwania jednostki i jednocześnie warunkuje zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu, dlatego stanowią one główną war. i są podstawowym celem działania człowieka. Każdy człowiek ma zindywidualizowany system war., które chroni samodzielnie oraz w ramach społeczeństwa, narodu i państwa. Zazwyczaj do naczelnych war. człowieka zalicza się: życie, zdrowie, wolność (brak zewnętrznego przymusu, niezależność), sprawiedliwość, równość oraz jakość życia, zarówno pod względem duchowym, jak i materialnym. Naczelne war. człowieka w wymiarze humanitarnym opisywane są pojęciem podstawowe prawa i wolności człowieka, a w wymiarze politycznym – mianem praw obywatelskich [→ prawa człowieka].

Potrzeba pogodzenia interesów różnych grup, bardzo zróżnicowanych i często pozostających ze sobą w konflikcie, a nawet sprzeczności, przy jednoczesnym zapewnieniu nadrzędności interesów państwa jako całości, sprawiła, że państwo uzyskało suwerenną władzę nad swoim terytorium i społeczeństwem. Oznacza ona, że państwo ma pełną oraz nieograniczoną przez inne podmioty władzę obejmującą wszystkie dziedziny życia nad jednostkami ludzkimi oraz wszystkimi organizacjami i grupami społecznymi funkcjonującymi na jego terytorium. W tym kontekście Thomas Hobbes przedstawił państwo jako Lewiatana, wyobrażanego jako potężny potwór morski, któremu wszyscy są bezwzględnie podporządkowani. Państwo przymusowo scala wszystkie żyjące na jego określonym terytorium osoby i grupy, formalnie równe wobec prawa, choć państwo w niejednakowym stopniu reprezentuje interesy każdej z nich.

Różnorodność teorii państwa przekłada się na zróżnicowane postrzeganie jego naczelnych war., które ponadto narasta z powodu odmiennego interpretowania istoty i źródeł narodu. Osobny problem stanowi hierarchizacja naczelnych war.nar., czyli identyfikacja systemu war. państwa narodowego i jego zmienność. W okresie względnego bezpieczeństwa katalog war.nar. zwykle jest dość rozległy, a gdy pojawiają się realne zagrożenia przetrwania państwa czy narodu, zazwyczaj ogranicza się do war. egzystencjalnych. Wówczas inne war. stają się mniej istotne i najczęściej bez wahania są poświęcane dla zachowania war. najważniejszej – przetrwania. Naczelne war.nar. stanowią podstawę formułowania → interesów narodowych. [Lech Chojnowski]

Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo narodowe. Studium teoretyczne, Słupsk 2016.