WOJNA ‒ zgodnie z klasyczną definicją Carla von Clausewitza to czyn polityczny, dalszy ciąg stosunków politycznych przejawiających się w aktach przemocy, mający na celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia naszej woli oraz jego rozbrojenie, doprowadzenie jego sił zbrojnych do stanu, w którym będą niezdolne do walki. Jednakże wojna [woj.], podobnie jak → pokój, rozumiana jest i definiowana na wiele sposobów. Pojęcie woj. ulegało modyfikacjom wraz z przemianami społecznymi, kulturowymi, gospodarczymi (techniki), politycznymi. Współcześnie, w dobie ożywionej debaty nad pojęciem woj., za podstawowy jej fundament z zasady przyjmuje się właśnie definicję Clausewitza ‒ najbardziej klasyczną z klasycznych. Przy tym oczywiście pełna definicja nie kończy się na bezrefleksyjnie przytaczanych sformułowaniach tego klasyka: „woj. to kontynuacja polityki” bądź w wersji bardziej poprawnej ‒ „woj. to czyn polityczny”. To szersze podejście jest efektem ujęcia w całość elementów pojawiających się w różnych miejscach jego dzieła O wojnie (1832). A zatem głównymi elementami Clausewitzowskiej definicji są: ścisły związek polityki, państwa i woj.; pierwszeństwo polityki wobec woj.; traktowanie woj. (przemocy zbrojnej) jako instrumentu polityki. Należy zwrócić uwagę na wnikające pod definicyjny naskórek głębsze treści filozofii woj. tego myśliciela, m.in. na proheglowską trynidarną jej koncepcję, według której woj. to chaotyczna gra między siłą, władzą a ludem, lub inaczej – rozumem, siłą i (ślepym) żywiołem, czy charakterystyczne kategorie opisujące jej charakter, takie jak: „wojenna mgła” i „tarcie”.
W innych, generalnie niesprzecznych z Clausewitzowskim podejściem klasycznych definicjach znaleźć można charakterystyczne elementy składające się na pojęcie woj. oraz warunki, które muszą być spełnione, by → konflikt zbrojny mógł być woj. nazwany. Według Quincy’ego Wrighta woj. należy pojmować jako skrajne zintensyfikowanie aktywności militarnej, napięcia psychicznego, władzy (prawnej) oraz integrowania się społeczeństwa. Woj. oznacza jednoczesny konflikt: militarny, nastrojów ludności, zasad prawnych i kultur narodowych. Carl Schmitt definiował woj. jako konflikt między jednostkami politycznie zorganizowanymi prowadzony za pomocą uzbrojenia. Franciszek Skibiński podkreślał, że woj. nosi charakter krwawej walki zbrojnej staczanej przez zorganizowane siły.
U podstaw klasycznego definiowania woj. legło pojmowanie jej jako zracjonalizowanej metody osiągania celów. Do nieodzownych elementów, które składać się powinny na definicję woj., zaliczane są w klasycznym ujęciu pojęcia: konfliktu między państwami bądź społecznościami; przemocy zbrojnej; organizacji (państwa, dostatecznie zorganizowanej grupy mającej określone cele polityczne); sił zbrojnych; celu.
Współcześnie wszystkie te elementy i pojęcia podlegają gruntownemu przeglądowi. Podważa się konieczność uczestnictwa państwa i jego sił zbrojnych jako elementów niezbędnych, aby konflikt określić mianem woj. Koronny argument stanowi tu statystyka ‒ na ponad 60 większych konfliktów zbrojnych odnotowanych podczas dwóch dekad przełomu XX/XXI w. jedynie 4 miały charakter starć między państwami. Reinterpretacji wymaga pojęcie zorganizowanej przemocy zbrojnej, w warunkach zauważalnych symptomów utraty monopolu państwa na jej stosowanie. Problemem staje się kwestia czytelności celów wojen, dalece nie objaśnia ich bowiem cel klasyczny – pokój na nowych warunkach.
Charakter → środowiska bezpieczeństwa wyłonionego po zakończeniu → zimnej wojny oraz – szczególnie ‒ skokowy postęp w dziedzinie technologii sprawił, że woj., starcia zbrojne wyraźnie zmieniają swój charakter. Następuje zmierzch woj. ery industrialnej (masy wojska – masowa destrukcja). Do klasycznych środowisk, w których prowadziło się działania wojenne, doszły kosmos oraz → cyberprzestrzeń. W erze informacyjnej szczególnym narzędziem walki stała się informacja [→ walka informacyjna]. Wzrosła niepomiernie rola środków niemilitarnych w osiąganiu celów politycznych. Pojawiły się nowe (w tym traktowane jako nowe) formy konfliktów zbrojnych i wojen; liczne teorie i „teorie” je objaśniające. Dotyczy to głównie koncepcji konfliktów/wojen asymetrycznych, hybrydowych oraz wojen czwartej generacji [→ wojna asymetryczna; wojna hybrydowa].
Każda epoka ma swoje woj. Nowe formy woj. pojawiają się, stare natomiast niekoniecznie od razu znikają. Zmienia się charakter woj., nie zmienia się ich istota.
Każda woj. jest konfliktem zbrojnym; nie każdy konflikt zbrojny jest woj. Logiczne kryterium, według którego należałoby określać próg woj., powinno obejmować obok stopnia zaangażowania społecznego skalę udziału potencjałów i wojsk oraz – przede wszystkim ‒ intensywność prowadzonych działań zbrojnych. Bardzo przydatnym dla oznaczenia „progu woj.” jest posłużenie się podejściem stosowanym przez Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem (SIPRI), który podobnie jak większość ośrodków analitycznych nie posługuje się terminem woj., lecz terminami: „konflikt małej intensywności – poniżej progu woj.” oraz „większy konflikt zbrojny”, co w istocie oznacza woj. Większy konflikt zbrojny (czyli woj.) to według SIPRI taki konflikt, w którym walczą oddziały wojskowe podległe dwom lub więcej rządom lub jednemu rządowi i co najmniej jednej zorganizowanej i uzbrojonej strukturze, charakteryzuje się dłuższym czasem trwania, a straty bojowe przekraczają 1000 osób w skali roku.
Problem oddzielenia tego, co jest woj., a co nią nie jest, stanowił podobnie jak współcześnie przedmiot kontrowersji już co najmniej kilkanaście wieków temu. Święty Tomasz z Akwinu termin woj. rezerwował dla starcia społeczności ze społecznością i kazał woj. odróżniać od zwady oraz warcholstwa (starcia między niezgadzającymi się ze sobą częściami społeczeństwa). [Bolesław Balcerowicz]
Literatura: B. Balcerowicz, O pokoju. O wojnie, Warszawa 2013 • C. Clausewitz, O wojnie, Lublin 1995 • H. Münkler, Wojny naszych czasów, Kraków 2004.