WOJNA I POKÓJ WEDŁUG RAYMONDA ARONA ‒ francuski teoretyk polityki i komentator polityczny, Raymond Aron [R.A.] (1905‒1983) był zdania, że wojna i pokój to złożone, wieloaspektowe zjawiska społeczne, których głównymi składnikami są „jednostki polityczne”, a więc suwerenne i dbające o swą suwerenność państwa, jak również aspirujące do samodzielności państwowej narody i wspólnoty etniczne. Dla R.A., jednego z najwybitniejszych myślicieli społecznych Europy drugiej połowy XX w., sfera relacji międzypaństwowych ma własną, niesprowadzalną do indywidualnej psychiki specyfikę. Przeciwstawiał się zatem naturalistycznym interpretacjom wojny i agresji. Przy tym wojna i pokój tworzą relację dialektyczną, opartą na wzajemnym oddziaływaniu przeciwstawnych czynników. Charakter oraz stawka, o którą toczy się wojna, wywiera wpływ na wyłaniający się z wojny pokój. Jednocześnie gwarancje pokojowe wywierają istotny wpływ na zagrożenia wojenne i przyczyny wojen. Wojna i pokój nie wywodzą się z indywidualnej agresywności, lecz mają podłoże społeczne ‒ tak w stosunkach wewnątrzpaństwowych, jak i w zależnościach między państwami i narodami. Wojna i pokój uzyskują sens jako postaci relacji międzynarodowych i międzypaństwowych.

Aronowskie podejście do stosunków międzynarodowych należy do tradycji realistycznej, tj. traktuje on państwa jako elementy wewnętrznie uporządkowane, lecz stosunki między nimi mają charakter anarchiczny, balansując między stanem wojny i stanem pokoju. Od współczesnej szkoły tzw. neorealistycznej różniło go to, że przy wyjaśnianiu zjawisk międzynarodowych nie był skłonny abstrahować od procesów zachodzących wewnątrz poszczególnych państw.

W dialektycznych analizach R.A. rozumienie pokoju zależy od charakteru wojny. Pokój to zaprzestanie wojny i wojskowej przemocy. Jego zdaniem działania wojenne i dyplomatyczne są komplementarne i występują w czasie zarówno wojny, jak i pokoju. Przy zabiegach dyplomatycznych w okresie pokoju nie wyklucza się środków zbrojnych, przynajmniej w formie groźby. Podczas wojny rządy nie rezygnują z dyplomacji, choćby w ten sposób, że utrzymują stosunki dyplomatyczne z państwami obcymi, neutralnymi, a nawet prowadzą pewne działania dyplomatyczne wobec wrogów, badając perspektywę osiągnięcia pokoju. R.A. podkreślał występowanie w historii wojny absolutnej, która stawia sobie za cel całkowitą eksterminację przeciwnika, a wobec tego wyklucza w ogóle potrzebę dyplomacji. Od Clausewitzowskiej wojny absolutnej bardziej przemawia do niego jednak Clausewitzowska wojna realna, która lepiej odpowiada rzeczywistości. Wojna realna oznacza konflikt międzynarodowy, który przybiera różne formy i toczy się równocześnie na wielu płaszczyznach: w sferze dyplomacji, wymiany handlowej, rywalizacji wojskowej i technicznej.

R.A. wymieniał dwa substytuty, które mogłyby zastąpić siłę w stosunkach międzynarodowych: uniwersalne imperium, które znosi wielość autonomicznych ośrodków decyzji, oraz panowanie prawa międzynarodowego. Koncepcje te nie są równoważne, gdyż jedna tyczy polityki władzy, a druga ewolucji prawa międzynarodowego, ale obie implikują ostateczne zniesienie tego, co stanowiło jądro polityki międzynarodowej, a zatem rywalizacji państw, które kierują się własnym honorem i przyznają sobie prawo wymierzania sprawiedliwości.

Według R.A. w nadaniu sensu polityce nie chodzi o wartości moralne, lecz o wskazanie ogólnie zrozumiałych motywów. Wojny mają trzy zasadnicze cele, które nadają sens im samym oraz zewnętrznej polityce państw i w tym znaczeniu czynią działalność tych jednostek politycznych zrozumiałą, chociaż nie oznacza to jej usprawiedliwienia. Są to: podboje ludności celem dysponowania większą ich liczbą ze względów gospodarczych; zwiększenie terytorium dla uzyskania nowych obszarów do zasiedlenia oraz likwidacji przeludnienia; zdobycie surowców i źródeł energii koniecznych do tego, by rozwijała się gospodarka i podnosił dobrobyt własnego narodu. R.A. uwydatniał rolę tych celów w okresie od starożytności do XVI w. W czasach nowożytnych zmieniała się istota wojen, gdyż w coraz większym stopniu chodziło w nich o cele ideologiczne, jak walka o ugruntowanie pewnej religii czy wyznania przeciw innowiercom i odstępcom. Wiek XIX przyniósł ożywienie idei suwerenności politycznej narodów i wspólnot etnicznych, a gdy budzi się świadomość narodowa i poczucie odrębności wobec innych zbiorowości, uwidoczniają się konflikty polityczne przybierające różną postać, np. wojny domowej.

R.A. był świadom, że w konflikcie wojennym rozstrzygającą funkcję spełnia technika wojenna i organizacja armii, które determinowane są przez potencjał techniczny i przemysłowy społeczeństwa i jego społeczną strukturę. W związku z tym zaznaczał, że za zjawiskami wojny i pokoju stoją relacje fizycznej siły i władzy utrwalonej w organizacji społeczeństwa i decydują o bardziej pokojowych lub bardziej wojennych stosunkach między państwami.

R.A. wprowadził własną klasyfikację stosunków pokojowych, wyróżniając trzy typy pokoju, charakterystyczne dla czasów przed wyprodukowaniem broni nuklearnej ‒ są to równowaga, hegemonia i imperium. Pokój imperialny zakłada, że zanika wielość ośrodków decyzyjnych na rzecz skupienia władzy w jednym centralnym ośrodku; tu zasadniczą trudność stanowi wielość suwerennych państw. Pokój oparty na hegemonii jednego państwa nad innymi, hegemonii ugruntowanej na przewadze jego siły militarnej i ekonomicznej różni się od pokoju imperialnego pozostawieniem państwom podporządkowanym politycznej suwerenności, prawa do posiadania własnej armii, prowadzenia własnej polityki i dyplomacji, bez naruszania autonomii kulturalnej. Między państwami, które uległy hegemonii, rozwija się pokojowa współpraca, konflikty wojenne są wykluczone. Trzeci typ pokoju to układ politycznej równowagi państw oparty na zasadzie ich równości, na wzajemnej rezygnacji z podbojów i zawieszeniu rywalizacji ekonomicznej przy pomocy wojen, chociaż równowaga ta nie wyklucza egoistycznych interesów poszczególnych państw.

Rok 1945 stanowił dla R.A. rok przełomu w traktowaniu wojny i pokoju w dziedzinie dyplomacji i w sferze polityki. Wyprodukowanie broni atomowej i jej użycie postawiło problem biologicznego zniszczenia ludzkości. Wojna oznacza ogólną dewastację, ogarniającą obie walczące strony. „Cywilizacja przemysłowa elektroniki i atomu może wieść do samobójstwa”. Epoka nuklearna przynosi nowy typ pokoju ‒ warunkiem okazuje się sytuacja pragmatyczna, w której wypowiedzenie wojny staje się nieopłacalne, ponieważ powoduje zniszczenie samego inicjatora wojny. Tak działo się w okresie → zimnej wojny, był to tzw. zbrojny pokój, pokój terroru czy inaczej pokój z bezsilności. Pisząc o nim R.A. podkreślał ówczesne nasilenie działalności dyplomatycznej i ideologicznej i wyróżnił trzy odmiany strategii dyplomatyczno-wojskowej w czasie zimnej wojny: odstraszanie, perswazję, obalanie.

Dla R.A. analiza dialektyki wojny i pokoju oznacza porzucenie pacyfistycznej postawy moralnego potępienia wojny. Wskazywał on, że zasadne są dwie odmiany teorii pokoju: jedna widzi gwarancje pokoju w prawie międzynarodowym, druga szansę utrwalenia pokoju dostrzega w powstaniu światowego mocarstwa, w którym konflikty międzynarodowe zostają zniesione. R.A. nie widział jednak realnych szans dla pokoju imperialnego. Większą nadzieję wiązał z systemem prawa międzynarodowego, przy czym jego skuteczność dla pokoju wymaga nie tylko sformułowania zasad i powołania międzynarodowego trybunału, lecz również nowych zachowań politycznych narodów i państw. Powinny one zrezygnować z wymierzania sprawiedliwości innym jednostkom politycznym i honorować w tym zakresie kompetencje trybunału, ponadto obligatoryjnie respektować zasady formalnej równości wszystkich ludów. Akceptując koncepcję pokoju poprzez prawo, R.A. wysunął ideę pacyfizmu racjonalnego, zakładającego, że podział ziemi między ludy jest już faktem dokonanym, postęp demograficzny jest sprawą każdego narodu, a nie ludzkości; głosił on, że dominacja nad innymi ludami nie przynosi korzyści. [Justyna G. Otto]

Literatura: R. Aron, La société industrielle et la guerre, Paris 1959 • R. Aron, Pokój i wojna między narodami, Warszawa 1995 • R. Aron, Widz i uczestnik, Warszawa 1992.