WOJNA HANDLOWA – w wąskim rozumieniu oznacza formę międzynarodowej rywalizacji państw w dziedzinie handlu międzynarodowego, która polega na ograniczeniu lub zakazie importu z danego kraju. W szerokim ujęciu wojna handlowa [woj.h.] obejmuje także inne działania, takie jak: wspieranie eksportu przez państwa (subwencje), ograniczenie transferu technologii, politykę innowacyjną i przemysłową. Woj.h. możemy określić jako międzynarodowy spór i formę niemilitarnej rywalizacji między państwami i ich gospodarkami z wykorzystaniem środków o charakterze ekonomicznym. Podjęciu działań ograniczających import przez dane państwo towarzyszy na ogół podjęcie analogicznych działań retorsyjnych przez inne. Taka eskalacja działań nie ma nieograniczonego charakteru, ponieważ w przeciwnym razie doprowadziłoby to do zaniku wymiany w ogóle i niemożności osiągnięcia jakichkolwiek korzyści.

Właściwe zrozumienie woj.h., które są prowadzone w wymianie międzynarodowej, wymaga odniesienia się do koncepcji wolnego handlu, merkantylizmu i ekonomicznego nacjonalizmu.

Idea wolnego handlu zrodziła się w Anglii w XVIII w. i wywodzi się z liberalizmu ekonomicznego, zgodnie z którym wolność producentów i konsumentów jest warunkiem racjonalnej alokacji zasobów. Wywodząca się z niego idea wolnego handlu opiera się na założeniu, że wszystkie gospodarki w jego warunkach mogą osiągać korzyści. Merkantylizm to forma państwowego interwencjonizmu w postaci polityki handlowej ukierunkowanej na zapewnienie dodatniego bilansu handlowego – co polega na stosowaniu ograniczeń w imporcie i promowaniu eksportu. Taką politykę uzasadnia się argumentami trojakiego rodzaju. Po pierwsze, dodatni bilans handlowy przyczynia się do zwiększenia bogactwa danego państwa, zwiększenia poziomu produkcji, zatrudnienia i dochodów. Po drugie, warunkiem dodatniego bilansu handlowego jest zarówno eksport towarów przetworzonych o większej wartości dodanej zapewniającej wyższy dochód, jak i import towarów o niskim stopniu przetworzenia, a przez to tańszych. Po trzecie, ważnym uzasadnieniem merkantylizmu jest argument potęgi, ponieważ dodatni bilans handlowy jest źródłem dochodów, które można przeznaczyć na finansowanie sił zbrojnych. Amerykański badacz Jacob Viner podsumował merkantylizm następująco: 1. bogactwo państwa jest podstawą jego potęgi zapewniającej bezpieczeństwo oraz możliwość ekspansji; 2. potęga jest niezbędnym warunkiem bogactwa; 3. bogactwo i potęga razem wzięte są ostatecznym celem polityki każdego państwa.

Nacjonalizm ekonomiczny narodził się w Europie w XIX w. w opozycji do liberalizmu jako forma polityki gospodarczej, która polega na: ochronie całej gospodarki lub danej branży przed zagraniczną konkurencją; zapewnieniu trwałej nadwyżki w wymianie; konkurowaniu zgodnie z regułą gry o sumie zero, czyli ograniczeniu korzyści innych państw. Hasło America first jako motto administracji Donalda Trumpa jest adekwatną ilustracją zjawiska ekonomicznego nacjonalizmu, który począwszy od wielkiego kryzysu finansowego w 2008 r. staje się w coraz większym stopniu punktem odniesienia w polityce gospodarczej wielu państw, wielkich mocarstw nie wyłączając. Wzrost znaczenia ekonomicznego nacjonalizmu jest pochodną krytyki → globalizacji ze względu na nierówności, jakie wykreowała. To z kolei spowodowało przewartościowanie relacji państwo – rynek międzynarodowy w ten sposób, że w przeciwieństwie do idei liberalnej państwu, a nie rynkowi zaczęto przypisywać główną rolę sprawczą w rozwoju i funkcjonowaniu gospodarki światowej. Przejawem tego przewartościowania jest koncepcja geoekonomii, która podkreśla znaczenie nowych form aktywności państwa w zglobalizowanym świecie. Najważniejsza z nich polega na stosowaniu handlowych metod rywalizacji ‒ w postaci woj.h., które zastępują rywalizację z użyciem środków militarnych.

Po zakończeniu → zimnej wojny w 1991 r. nastąpiło usankcjonowanie woj.h. jako najważniejszego instrumentu strategii ekonomicznej rywalizacji (ang. economic statecraft) i aktywnego oddziaływania państwa na całą sferę wymiany międzynarodowej przez wielkie mocarstwa, takie jak USA, Chiny, Japonia, Wielka Brytania, oraz przez UE. Przykłady woj.h. w ostatnich dekadach to: między USA i Japonią (stosowanie przez USA ograniczeń w imporcie samochodów i elektroniki użytkowej), między USA i UE (nałożenie ceł przez USA na importowane z UE wyroby stalowe, wino), USA–Chiny (nałożenie ceł przez USA na import towarów z Chin celem zrównoważenia bilansu handlowego). Na ogół strony uwikłane w woj.h. podejmują bezpośrednie negocjacje handlowe. Tak stało się w relacjach USA–UE, kiedy po wyborach prezydenckich w USA (2021) nowa administracja Joe Bidena zniosła ograniczenia w imporcie niektórych towarów z UE. Ważną rolę w negocjacjach handlowych zmierzających do zakończenia woj.h. odgrywa Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization, WTO), ponieważ jest to jeden z jej najważniejszych celów statutowych.

Motywy woj.h. są trojakiego rodzaju. 1. Ochrona bilansu handlowego poprzez jednostronne nałożenie ograniczeń w imporcie – co z reguły prowadzi do podjęcia retorsyjnych działań przez inne państwo. Jeśli nie zostają podjęte negocjacje handlowe, prowadzi to do eskalacji stosowanych środków ograniczających i do spadku wymiany. 2. Protekcjonistyczne nastawienie wewnątrzkrajowych grup interesów reprezentujących dane dziedziny gospodarki (przedsiębiorstwa i związki zawodowe), którzy import towarów postrzegają jako zagrożenie ich egzystencjonalnych potrzeb. W wyniku presji politycznej wymuszają one na rządach podjęcie działań ochronnych (protekcjonistycznych). W takim przypadku najważniejszym celem jest ochrona krajowego zatrudnienia. 3. Argument → bezpieczeństwa narodowego, zgodnie z którym państwo wprowadza zakaz lub ograniczenia w eksporcie towarów o tzw. podwójnym zastosowaniu, tj. dla celów cywilnych i militarnych. Towarzyszy temu na ogół zakaz eksportu technologii w formie licencji, gdyż celem jest utrzymanie przewagi technologicznej. Istotą tych działań jest uniemożliwienie innemu państwu nabywania ważnych dla jego rozwoju towarów i technologii, a tym samym pogorszenie jego parametrów → bezpieczeństwa ekonomicznego, rozumianego jako bezpieczny dostęp do towarów, czynników produkcji czy też nośników energetycznych. W takim przypadku woj.h. jest elementem rywalizacji miedzy mocarstwami, a najbardziej adekwatną egzemplifikacją takiego przypadku jest rywalizacja USA–Chiny.

Najważniejsze instrumenty woj.h. są następujące. 1. Cła jednostronnie nakładane na import w wysokości przekraczającej poziom uzgodniony w ramach WTO; takie działanie prowadzi wprost do woj.h. 2. Ograniczenia ilościowe w imporcie, które zgodnie z umową WTO są zabronione; to ofensywny środek woj.h., na który mogą sobie pozwolić tylko wielkie mocarstwa. 3. Subwencja dla krajowych producentów eksportujących towary, które umożliwiają zwiększenie ich cenowej konkurencyjności na rynku międzynarodowym. Są zabronione i dlatego ich zastosowanie prowadzi wprost do woj.h., ponieważ inne państwa podejmują działania odwetowe w postaci postępowań antysubwencyjnych, które kończą się wprowadzeniem ograniczeń w imporcie. 4. Dewaluacja (osłabienie) waluty krajowej celem poprawy cenowej konkurencyjności eksportu, czemu towarzyszy wzrost cen towarów importowanych; środek zabroniony, stosowany w celu promocji własnego eksportu, który jest realizowany kosztem interesów handlowych innych gospodarek, dlatego jest uważany za jedno z najważniejszych źródeł woj.h. (Chiny są oskarżane o stosowanie tego środka).

Woj.h. są instrumentem strategii wielkich mocarstw realizujących swoje egoistyczne interesy ekonomiczne. Nie mają one nieograniczonego charakteru, ponieważ przynoszą szereg negatywnych skutków, również dla tych, którzy je inicjują, takich jak wzrost kosztów importu – co prowadzi do inflacji, ogranicza korzyści z handlu w dłuższej perspektywie czasowej, prowadzi do pogorszenia stosunków w sferze politycznej, dyplomatycznej, naukowej i kulturalnej miedzy państwami. Handel przestaje być podstawą stabilnych relacji międzypaństwowych. [Edward Haliżak]

Literatura: R. Kuźniar, Zmierzch liberalnego porządku międzynarodowego 2011–2021, Warszawa 2022 • K. Żukrowska, Wojna handlowa USA–ChRL i jej konsekwencje, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2020, nr 1.