WOJNA PSYCHOLOGICZNA ‒ odnosi się do działań bazujących na wszechstronnej wiedzy z zakresu spektrum zachowań człowieka i charakteryzuje się wykorzystaniem narzędzi i działań wpływających na zachowania społeczne, tak aby stworzyć możliwości sterowania społecznego rozumianego jako umiejętność skłonienia danej populacji do realizacji określonych celów. Oddziaływania te są realizowane zarówno samodzielnie, jak i w powiązaniu z działaniami siłowymi, zbrojnymi ‒ poprzedzają je, towarzyszą im, a po ich zakończeniu są kontynuowane. Termin wojna psychologiczna [woj.ps.] jest niezbyt dokładnym tłumaczeniem angielskiego terminu psychological warfare. Według niektórych autorów woj.ps. jest również definiowana jako element → wojny informacyjnej oraz → wojny hybrydowej. Współcześnie termin woj.ps. stosowany jest głównie w Federacji Rosyjskiej, Chińskiej Republice Ludowej (ChRL), Korei Północnej oraz przez niektórych dziennikarzy w państwach zachodnich. Dzięki rozwojowi środków masowego przekazu obywatele większości państw mają szeroki dostęp do informacji o wydarzeniach na świecie, przekazywanych najczęściej nie tylko w postaci faktów, ale również opinii nacechowanych emocjonalną warstwą interpretacyjną. Stąd termin woj.ps., podobnie jak → propaganda, nabierał pejoratywnego znaczenia. To z kolei skutkuje tworzeniem nowych pojęć mających oznaczać dokładnie te same metody i techniki oddziaływań psychologicznych w ramach prowadzonych działań, w tym wojennych. Tak narodził się termin „walka psychologiczna”, potem „działania psychologiczne”, „operacje psychologiczne”. Przy tym niezależnie od wykorzystywanej terminologii, metodyczny rdzeń jest taki sam, zmieniają się natomiast narzędzia, co jest determinowane przede wszystkim postępem cywilizacyjno-technologicznym. W państwach NATO stosowany jest termin operacje psychologiczne (ang. psychological operations, -PSYOPS) definiowany jako planowane przedsięwzięcia informacyjne z wykorzystaniem metod i środków komunikacji mające wpływ na postawy i zachowania audytorium, z zamiarem osiągnięcia celów politycznych i militarnych NATO.
Terminologię i słownictwo dotyczące woj.ps. w wymiarze oficjalnym jako pierwsze definiowały amerykańskie władze wojskowe. Najpierw w 1948 r. w słowniku terminów wojskowych woj.ps. określono jako użycie jakichkolwiek nieśmiercionośnych środków przeznaczonych do oddziaływania na morale i postawy jakiejkolwiek grupy dla osiągnięcia specyficznych celów wojskowych. W 1949 r. w Zasadach działań psychologicznych (Szkoła Wojsk Lądowych) stwierdzono, że „działania psychologiczne oznaczają użycie propagandy przeciw wrogowi w powiązaniu z wojskowymi przedsięwzięciami operacyjnymi lub innymi środkami”. W 1953 r. Kolegium Połączonych Szefów Sztabów (ang. Joint Chiefs of Staff; od lipca 1942 najwyższy organ władzy wykonawczej w amerykańskich siłach zbrojnych) zdefiniowało pojęcie woj.ps. jako planowe użycie propagandy i odpowiednich przedsięwzięć informacyjnych w celu uzyskania wpływu na opinie, uczucia, postawy i zachowania wrogich albo innych obcych grup w taki sposób, aby wesprzeć proces realizacji polityki i celów narodowych albo określonej misji wojskowej. Różnorodność podejść definiowania terminologii działań psychologicznych związana była z uwarunkowaniami o charakterze politycznym i militarnym, w tym ze szczególną aktywnością administracji prezydenta USA -Harry’ego Trumana na płaszczyźnie ideologicznej. W pierwszej fazie wojny koreańskiej (1950–1953) termin walka psychologiczna zyskał aprobatę na najwyższym szczeblu władzy amerykańskiej. W warunkach → zimnej wojny, po zakończeniu wojny w Korei, coraz częściej wypowiadano się na temat konieczności wprowadzenia nowych terminów. Dyskusja (prowadzona głównie w połowie lat 50.) nie doprowadziła jednak do wypracowania jednolitego terminu, chociaż uczestniczyli w niej liczni teoretycy propagandy, socjologowie, psychologowie i dziennikarze (m.in. Leonard Cottrell, Harold D. Lasswell, John Scott, Roland J. Perusse, Murray Dyer, Robert C. Sorensen, Robert T. Holt, Robert W. Van de Velde, Walter Joyce, Frank R. Barnett). Za krok naprzód w tej debacie przyjmuje się książkę Strategic Psychological Operations and American Foreign Policy z 1960 r. Roberta T. Holta i Roberta W. Van de Velde. Odrzucili oni termin woj.ps. jako zbyt wąski i niemożliwy do zastosowania w przypadku braku otwartej wrogości lub wobec sojuszników i narodów neutralnych. Zaproponowali termin „działania psychologiczne”, czyli ciągły proces na dużą skalę obejmujący funkcję planowania, koordynowania, kierowania i działania. Działania te w ich rozumieniu mają charakter psychologiczny w tym sensie, że obliczone są na wywołanie pewnej reakcji przez spowodowanie raczej zmian w znaczeniu, jakie ludzie przypisują przedmiotom i wydarzeniom w świecie materialnym, niż przez bezpośrednią zmianę tych przedmiotów i wydarzeń. Specyfika działań psychologicznych polega na tym, że nie usiłują one manipulować światem materialnym, lecz próbują oddziaływać na sposób, w jaki jest on postrzegany i interpretowany.
W Wojsku Polskim znaczenie działań psychologicznych w walce zbrojnej, a zwłaszcza w zakresie możliwości wpływania i kształtowania nastrojów społecznych, dostrzeżono podczas wojny z bolszewikami. W 1918 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych utworzyło Wydział Informacyjny, w skład którego wchodziła sekcja polityczna, zajmująca się zwalczaniem wywrotowej agitacji wśród wojska oraz organizowaniem kontrpropagandy. Działalność tę kontynuował utworzony w 1920 r. Oddział II Sztabu Generalnego. Problematykę psychologiczną uwzględniono także w procesie przygotowania kadr dowódczych. Realizowano to w szkołach oficerskich początkowo w ramach przedmiotu psychologia i dydaktyka, w połowie lat 30. wyodrębniono oddzielny przedmiot obejmujący oprócz podstaw psychologii ogólnej zagadnienia związane z zachowaniem żołnierzy w walce. Metody oddziaływania psychologicznego były oczywiście już znacznie wcześniej znane i doskonalone przez minione wieki wraz z cywilizacyjnym rozwojem ludzkości.
W okresie drugiej wojny światowej termin woj.ps. był dość powszechny. W masowej skali zaczęto stosować różnorodne metody i techniki mentalnego oddziaływania na ludzi, aby skłonić ich do zaniechania lub podjęcia określonych działań. W Wojsku Polskim doceniono znaczenie działań psychologicznych, o czym świadczy powołanie w 1. Armii WP w Zarządzie Polityczno-Wychowawczym wydziału działań psychologicznych, który prowadził akcje propagandowe przeciwko wojskom hitlerowskim. Pierwsza ulotka adresowana do nich wydana 19.08.1944 r. (w nakładzie 40 tys. sztuk) nosiła tytuł Der Osten brennt (Wschód płonie). W Armii Krajowej utworzono wiosną 1940 r. Biuro Informacji i Propagandy podległe bezpośrednio Komendantowi Głównemu, które miało swe odpowiedniki na niższych szczeblach strukturalnych do obwodu włącznie, pod względem organizacyjnym podległe właściwym komendantom terenowym, a pod względem merytorycznym szefom BIP wyższego szczebla.
Po II wojnie światowej utworzono w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej trzy wojskowe grupy działań psychologicznych: w Pomorskim Okręgu Wojskowym (Bydgoszcz), Śląskim Okręgu Wojskowym (Wrocław) oraz Dowództwie Wojsk Lądowych (Legionowo), a następnie centralną grupę działań psychologicznych w Łodzi. Metodyka działań była w tym okresie pochodną standardów wypracowanych przez ZSRR. Po przystąpieniu Polski do NATO (1999) utworzono w 2001 r. jednostkę wojskową Centralną Grupę Działań Psychologicznych (CGDP) w Bydgoszczy, poprzednie jednostki zostały rozformowane.
Współcześnie woj.ps. stanowi ważny element środowiska konfliktów militarnych i niemilitarnych, w którym skuteczne zarządzanie informacją odgrywa kluczową rolę w budowaniu narracji kształtującej opinię publiczną. Ma na celu modyfikowanie świadomości społecznej przez wpływanie na jej parametry, tj. postawy, myśli, uczucia, nastroje, wartości, w tym morale, aby osiągnąć zakładane cele. Specjaliści zajmujący się tym obszarem wiedzy najczęściej wywodzą się z przedstawicieli wojska, służb specjalnych i mundurowych oraz środowisk naukowych, w szczególności nauk społecznych, w tym nauk o bezpieczeństwie, socjologii, psychologii, nauk o komunikacji, nauk o polityce. Badania nad sposobami prowadzenia i rozwoju woj.ps. realizowane są głównie w ośrodkach akademickich, akademiach wojskowych, służbach specjalnych i formacjach mundurowych, w CGDP w Bydgoszczy, niezależnych zespołach badawczych. [→ komunikacja strategiczna; zakazane metody walki zbrojnej] [Patrycja Bryczek-Wróbel, Gabriel Nowacki]
Literatura: P. Linebarger, Psychological Warfare, Washington 1954 • F. Malczewski, Amerykańska wojna psychologiczna, Warszawa 1964 • G. Nowacki, Organizacja i prowadzenie działań psychologicznych w wybranych państwach, Toruń 2004.