WOJNA TOTALNA ‒ charakteryzuje się nieograniczonymi celami: zniszczenie całego potencjału wojskowego i gospodarczego przeciwnika; dążenie do ostatecznej likwidacji przeciwnika przy użyciu wszelkich dostępnych środków; możliwie największa dewastacja kraju; pozostawienie zwyciężonego na łasce zwycięzcy. Jest to wojna, w której stosuje się wszelkie metody i środki do osiągnięcia celów, nie uznając ograniczeń moralnych i prawnych. Cechą wojny totalnej [woj.tot.] jest coraz mniejsze rozgraniczanie sfer cywilnej i wojskowej. Państwa prowadzące woj.tot. są zmuszone być tak samo wymagające wobec własnych obywateli, jak są bezwzględne wobec nieprzyjaciół. Wyzyskują wszystkie naturalne bogactwa, które mogą skutecznie zmobilizować, a wrogiem jest dla nich całe społeczeństwo strony przeciwnej, którego dowolny fragment są gotowe atakować z użyciem wszelkiej dostępnej broni. Obywatele takiego państwa mają obowiązek służyć w jego siłach zbrojnych albo uczestniczyć w produkcji sprzętu wojennego, a ich prawa obywatelskie i polityczne są ograniczone. Gospodarka podporządkowana jest potrzebom prowadzenia wojny. W użyciu jest wszelka możliwa broń, nawet najbardziej niszcząca. Za uzasadnione cele rażenia uznaje się zarówno wojsko nieprzyjaciela, jak i jego potencjał przemysłowy oraz nieuzbrojonych obywateli. Wszystkie te elementy przyczyniają się bowiem – bezpośrednio lub psychologicznie – do wzrostu szans na zwycięstwo w wojnie.

Współczesna wojna obliczona jest przede wszystkim na niszczenie społeczeństw, ich fundamentów, jak również podstaw trwania i rozwoju. W obliczu totalizacji wojny tradycyjny podział na domeny cywilną oraz wojskową uległ ostatecznemu zatarciu. Coraz większe znaczenie zyskują niekinetyczne i hybrydowe metody działań koercyjnych i podporządkowane im środki. Pogłębieniu tej orientacji sprzyja rozwój kolejnego teatru działań wojennych, a zatem domeny psychologiczno-informacyjnej.

Podstawowe założenia teorii woj.tot. wypracowane zostały w Niemczech w XIX w. przez teoretyka wojskowego i reorganizatora armii tureckiej feldmarszałka Colmara von der Goltza. Opowiadał się on za bezkompromisowym wyniszczeniem przeciwnika i wojną błyskawiczną. Następnie, uwzględniając doświadczenia pierwszej wojny światowej i odwetowe dążenia militaryzmu niemieckiego, rozwinął je i uaktualnił Erich Ludendorf, autor Der Totale Krieg (1935). Ten niemiecki generał (1865‒1937), współpracownik Hitlera, sformułował ideę woj.tot. prowadzonej nie tylko przeciwko siłom zbrojnym, lecz pośrednio także przeciw samym narodom, wymagającej zmobilizowania „całej siły narodu, gdyż taka wojna jest skierowana przeciw niemu”. Wojna „absolutnie totalna” musiałaby polegać na odrzuceniu wszelkich reguł. Według niego „Przysłowie »ząb za ząb« znajduje w woj.tot. pełne zastosowanie”. W takim ujęciu należy dokonać totalnej mobilizacji militarnych, gospodarczych i ludzkich zasobów państwa oraz niszczyć celowo → ludność cywilną państwa nieprzyjaciela, przystając na analogiczne zagrożenie ludności własnej. Mobilizacja ludności powinna bazować na ideologicznie umotywowanym poświęceniu oraz władzy dyktatorskiej, która daje możliwość skupienia całej energii państwa na celu zwycięstwa w wojnie. Ludendorf twierdził, że polityka powinna być zdominowana przez wojnę. Marzył o nowej wojnie oraz stworzeniu totalitarnego państwa.

Sednem totalności jest zaangażowanie wszystkich mocy, które pozostają w dyspozycji państw na rzecz wysiłku wojennego. Praktycznie rzecz biorąc, już wojna secesyjna w USA uznawana jest za pierwszą wojnę totalną, ale to XX w. zapisał się wzmagającym się procesem totalizacji zjawisk konfliktowych. Rozwój technologiczny dawał możliwości ostatecznego i całkowitego zlikwidowania przeciwnika. Można stwierdzić, że wiek XX, nazywany stuleciem socjologii, również w wymiarze technologii społecznych, dał impuls do zmiany celu wojny, którym stały się nie państwa, ale narody i społeczeństwa.

Elementy woj.tot., wyraźnie obecne podczas pierwszej wojny światowej, rozkwitły w pełni w trakcie kolejnej. Wówczas pobór do wojska nie objął, jak poprzednio, jedynie ogółu populacji męskiej, ale sięgnął też po kobiety. W czasie drugiej wojny światowej kobiety nie tylko powszechnie zastępowały mężczyzn w pracach w rolnictwie i przemyśle, ale tysiące ich służyły także w wojsku, czasem nawet, jak w radzieckim lotnictwie, w charakterze walczących żołnierzy. Przemysł oraz floty handlowe objęto rządowym nadzorem i podporządkowano wojennym zadaniom. By zagwarantować zapasy żywności, ropy naftowej i innych dóbr podstawowych, wprowadzono ich reglamentację w obrocie krajowym. Pod względem społecznym wojna stawała się szczególnie totalna w charakterze ze względu na systematyczne stosowanie cenzury i propagandy, odwoływanie się do nacjonalistycznych ideologii, demonizowanie przeciwnika, jak również represje wobec grup społecznych o niepewnej lojalności, jak pacyfiści odmawiający udziału w wojnie czy obywatele obcego pochodzenia.

Systematyczne ataki na ludność cywilną podczas nalotów na wybrane miasta były szczytowym przejawem myślenia o wojnie w kategoriach totalnych. Druga wojna światowa stanowiła zatem apogeum rozwoju woj.tot., szczególnie zaś jej epizod końcowy, a więc zniszczenie japońskich miast Hiroszimy i Nagasaki w 1945 r. Paradoksalnie wprowadzenie broni jądrowej otworzyło epokę wojny ograniczonej. [Justyna G. Otto]

Literatura: E. Ludendorff, The Nation at War, London 1936 • J.G. Otto, Państwo i wojna w kauzalnym związku. Zoon politikon = homo militans, Warszawa 2023 • K. Skubiszewski, Prawo wojny i neutralności w świecie współczesnym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1967, nr 1.