WOJNA ZASTĘPCZA (PROXY WAR) ‒ w końcu XX w. w literaturze dotyczącej wojen epoki globalizacji pojawiło się pojęcie proxy war, które w dyskursie publicystyczno-naukowym tłumaczy się na ogół jako wojna zastępcza. Angielskie słowo proxy oznacza pełnomocnika, prokurenta (prawnego zastępcy, z łac. procura), czyli osobę upoważnioną do reprezentowania innego podmiotu. Tak więc aktorzy biorący czynny udział w działaniach zbrojnych pełnią funkcję pełnomocników w realizacji interesów zewnętrznych i tym samym zastępują w walce swoich zleceniodawców (sponsorów, patronów). Z kolei zleceniodawcy zapewniają swoim pełnomocnikom środki niezbędne do prowadzenia skutecznej walki zbrojnej, dzięki czemu mają możliwość oddziaływania na przebieg i ostateczny rezultat konfliktu zgodnie z własnymi strategicznymi interesami. W literaturze przedmiotu tego rodzaju działanie jest również określane mianem wojny prowadzonej przez pośredników (war by proxy), interwencji zastępczej (proxy intervention), zastępczych działań wojennych (proxy warfare) czy też pośrednich działań wojennych (vicarious warfare).
Pojęcie wojny zastępczej [woj.zas.] jako pierwszy (1964) wprowadził do języka nauki Karl W. Deutsch, odnosząc je do konfliktu rozgrywającego się pomiędzy dwoma mocarstwami na terytorium innego państwa. Prowadzenie woj.zas. polega na wykorzystaniu terytorium państwa trzeciego pogrążonego w wojnie wewnętrznej, jego potencjału ludnościowego i zasobów materialnych jako środka do realizacji swoich celów strategicznych. Pojęcie to powstało w okresie → zimnej wojny i odzwierciedlało sytuację, w której USA i ZSRR, dwa → mocarstwa jądrowe stojące na czele bloków polityczno-militarnych, unikały bezpośredniej konfrontacji militarnej, przenosząc ją na terytorium innych państw.
Według Andrew Mumforda zaistniały pewne istotne zmiany w naturze współczesnych konfliktów, które spowodowały zainteresowanie strategią typu proxy wars ze strony niektórych państw pragnących realizować swoje cele strategiczne, a zarazem unikać bezpośrednich konfrontacji w postaci kosztownych i krwawych wojen. Woj.zas. to konflikty, w których strona trzecia interweniuje pośrednio w celu wywarcia wpływu na strategiczny wynik na korzyść reprezentowanej przez siebie koalicji. Kluczowym elementem woj.zas. jest prowadzenie jej za pomocą sił zastępczych ‒ taka forma umożliwia aktorom zewnętrznym ograniczenie konieczności oficjalnego angażowania w konflikt sił własnych, a także pozwala uniknąć formalnej deklaracji wojny. Wykorzystywanie pełnomocników działających w imieniu zewnętrznych zleceniodawców pozwala tym drugim na określenie realizowanej przez nich strategii mianem woj.zas.
Yaacov Bar-Siman-Tov w artykule The Strategy of War by Proxy postrzega woj.zas. jako konflikty między siłami regionalnymi lub lokalnymi będące substytutem bezpośredniej konfrontacji między supermocarstwami. Jego definicję woj.zas., podobnie jak Deutscha, wyraźnie determinował kontekst zimnowojenny, kiedy w ramach dwubiegunowego układu sił supermocarstwa unikały bezpośredniej konfrontacji, przenosząc ją na terytorium państw Trzeciego Świata. Do zastępczych walk między USA i ZSRR dochodziło na Bliskim Wschodzie, w Azji Południowo-Wschodniej, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Chociaż konflikty w państwach Trzeciego Świata miały charakter lokalny (ich przyczyny związane były m.in. z procesem dekolonizacji, sporami terytorialnymi, napięciami na tle etniczno-religijnym), to na ich dynamikę i przebieg w znacznej mierze wpływały rywalizujące między sobą supermocarstwa i ich sojusznicy. Bar-Siman-Tov dostrzegał tendencję do angażowania się aktorów regionalnych w konflikty typu proxy war, jednak postrzegał ich jedynie jako aktorów zastępczych walczących w imieniu mocarstw globalnych. Historia konfliktów rozgrywających się w okresie zimnej wojny jest bogata w przykłady woj.zas. między podmiotami, których zdolność oddziaływania na sytuację geopolityczną ograniczała się do wymiaru regionalnego. Przykładem mogą być relacje Indii z Pakistanem, które od momentu powstania tych państw przybierają postać zarówno bezpośrednich konfrontacji zbrojnych (1947, 1965, 1971, 1999), jak i działań pośrednich polegających na popieraniu ruchów odśrodkowych.
Jednym z warunków zaistnienia zjawiska woj.zas. dla Deutscha i Bar-Siman-Tova jest udział dwóch (co najmniej) podmiotów zewnętrznych. Istotą konfliktów określanych mianem woj.zas. jest jednak to, że aktorzy zewnętrzni pośrednio wpływają na przebieg konfliktu bez oficjalnej deklaracji wojny. Ich liczba nie ma znaczenia definicyjnego. Występowanie jednego sponsora, który udziela wsparcia swojemu aktorowi zastępczemu będącemu stroną konfliktu, to znana praktyka. Przykładem tego jest wykorzystywanie Hezbollahu przez Iran i Syrię w kształtowaniu sytuacji politycznej w Libanie oraz w walce przeciwko Izraelowi. Niektórzy badacze nazywają taką sytuację połowiczną woj.zas. (semi-proxy war). Praktyka międzynarodowa pokazuje jednak, że zazwyczaj w momencie, kiedy jakiś podmiot zewnętrzny angażuje się pośrednio w konflikt, inne kraje, zainteresowane sytuacją w danym państwie lub regionie, także włączają się i popierają swoich protegowanych.
Wszyscy trzej badacze w swoich rozważaniach na temat woj.zas. pominęli → aktorów niepaństwowych, którzy we współczesnym środowisku bezpieczeństwa odgrywają coraz ważniejszą rolę. Inne podmioty bowiem, niezwiązane regułami stosowanymi przez państwa, są także dysponentami siły w polityce międzynarodowej. Są nimi organizacje terrorystyczne, ugrupowania paramilitarne, milicje, organizacje przestępcze i prywatne korporacje wojskowe, które najczęściej pełnią funkcję aktorów zastępczych.
Za trafną należy uznać definicję Chrisa Lovemana, pojmującego współczesną woj.zas. jako pośrednie angażowanie się w konflikt zbrojny stron trzecich, które dążą do wpływania na strategiczny rezultat tego konfliktu. Woj.zas. w jego ujęciu są swego rodzaju relacją między aktorem zewnętrznym (benefactor) a aktorem zastępczym (proxy), który może być zarówno państwowym, jak i niepaństwowym odbiorcą uzbrojenia, szkolenia, wsparcia finansowego, wywiadowczego, pomocy logistycznej oraz doradztwa wojskowego. Z definicją Lovemana koresponduje bardziej szczegółowa propozycja terminologiczna Maxima Worcestera, który określa woj.zas. jako pośrednie angażowanie się w konflikt jednego państwa, które zatrudnia aktora zastępczego w innym państwie do prowadzenia działań wywrotowych w jego imieniu. Tego rodzaju pośrednia ingerencja w konflikt ma na celu maksymalizowanie możliwych zysków przy jednoczesnym minimalizowaniu ryzyka i strat.
Woj.zas. pozwalają państwom realizować ich interesy strategiczne bez potrzeby bezpośredniego angażowania się w politycznie i finansowo kosztowne krwawe działania wojenne. Dzięki wykorzystywaniu tej strategii państwa nie muszą przekonywać opinii publicznej do angażowania swoich wojsk w miejsca konfliktów zbrojnych, tłumaczyć się z ofiar czy też ponosić znacznych kosztów finansowych związanych z przerzutem dużej liczby ludzi i sprzętu w strefę wojenną. Nie ryzykują też politycznej delegitymizacji swych działań w warunkach przedłużającego się konfliktu lub okresów walk przeplatających się z rozejmami.
Wojny prowadzone za pośrednictwem aktorów zastępczych mogą wybuchać zarówno bez ingerencji podmiotów zewnętrznych, jak i w wyniku ich inspiracji. W tym drugim przypadku to aktorzy zewnętrzni, zainteresowani np. zmianą nieprzychylnego sobie reżimu, mogą podżegać wewnętrzne napięcia na tle terytorialnym, religijnym, etnicznym i każdym innym, który sprzyja wybuchowi wojny domowej. [Adam Kołodziejczyk]
Literatura: Ch. Loveman, Assesing the Phenomenon of Proxy Intervention, „Conflict, Security and Development” 2002, nr 3 • A. Mumford, Proxy Warfare and the Future of Conflict, „The RUSI Journal” 2013, nr 158(2) • M. Worcester, Putin’s Proxy Warfare Strategy, „ISPSW Strategy Series: Focus on Defense and International Security” 2014, nr 282.