WSPÓLNA POLITYKA BEZPIECZEŃSTWA I OBRONY UE ‒ (WPBiO) (ang. Common Security and Defence Policy) jest częścią → wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa dotyczącą obronności i zarządzania kryzysowego, w tym współpracy i koordynacji obronnej między państwami członkowskimi UE. WPBiO, ustanowiona w traktacie lizbońskim w 2009 r., pozwala UE prowadzić misje i operacje cywilne i wojskowe za granicą, takie jak: zapobieganie konfliktom, utrzymywanie pokoju, wspólne operacje rozbrojeniowe, doradztwo wojskowe, → pomoc humanitarna, stabilizacja po konflikcie.
Już w traktacie z Maastricht z 1992 r. ustanawiającym UE zapowiadano polityki bezpieczeństwa i obrony, jednak w latach 90. nie było jasnej koncepcji w tym zakresie. Podejmowane wówczas rozmaite próby budowy europejskiego bezpieczeństwa otrzymały zbiorczą nazwę Europejskiej Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony (European Security and Defence Identity, ESDI). W grudniu 1999 r. na szczycie Rady Europejskiej w Helsinkach przywódcy państw UE przyjęli deklarację o umacnianiu wspólnej europejskiej polityki w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony, w której oświadczono, że UE musi móc w pełni decydować o prowadzeniu operacji zapobiegania konfliktom i zarządzania kryzysowego, dlatego powinna dysponować swoimi siłami, które będą działać niezależnie od NATO. Pod wrażeniem kolejnego konfliktu na Bałkanach, który został rozstrzygnięty siłami USA (interwencja NATO w Kosowie), Rada Europejska zadecydowała o utworzeniu do 2003 r. Europejskich Sił Szybkiego Reagowania, a od 2000 r. tworzono przy Radzie UE ciała służące kreowaniu WPBiO: Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa, Komitet Wojskowy i Sztab Wojskowy; wówczas też zaczęła się likwidacja Unii Zachodnioeuropejskiej i przejmowanie jej instytucji przez UE.
Aby zapewnić UE zasoby niezbędne do prowadzenia misji policyjno-wojskowych, na przełomie 2002/2003 zawarto szereg porozumień UE‒NATO (tzw. porozumienia Berlin+). Na mocy tych układów UE uznała prymat NATO w zakresie europejskiego bezpieczeństwa, a NATO zaakceptowało wykorzystywanie jego zasobów do misji pod egidą UE. Ustalono także zasady udziału w misjach UE państw do niej nienależących, a będących członkami NATO (np. Norwegii, Turcji czy do 2004 r. Polski). Od 2004 r. zaczęła funkcjonować Europejska Agencja Obrony (będąca raczej „agencją uzbrojenia”).
WPBiO w znacznej mierze opiera się na dwu- i wielostronnych porozumieniach państw. Jeszcze na początku lat 90. Francja i Niemcy powołały Eurokorpus (dołączyły do niego Belgia, Hiszpania i Luksemburg), natomiast Francja, Hiszpania, Portugalia i Włochy powołały w połowie lat 90. wojskowe formacje na Morzu Śródziemnym: Eurofor i Euromarfor. Poszczególne grupy państw podejmowały też wspólne projekty zbrojeniowe. Od 2003 r. grupy państw UE tworzyły też wspólne jednostki wojskowe (tzw. grupy bojowe UE, każda w sile wzmocnionego batalionu lub słabej brygady, tj. 2‒3,5 tys. żołnierzy). Od 2007 r. jednostki te pełniły półroczne dyżury, aby móc szybko podejmować operacje na potrzeby UE (obecnie jest ich ok. 20, dwie z nich wystawiła Polska). Od 2003 r. UE podejmowała się kolejnych misji pokojowo-stabilizacyjnych, coraz większych (od kilkuset do kilku tysięcy żołnierzy, policjantów i funkcjonariuszy), dłuższych (od kilku miesięcy do wielu lat) i bardziej skomplikowanych.
Traktat lizboński obowiązujący od 2009 r. dał nowe podstawy prawne WPBiO. Zawarta w nim klauzula solidarności przewiduje wspólne działania i wzajemną pomoc ze strony państw członkowskich UE, jeśli którekolwiek z nich stanie się ofiarą napaści zbrojnej, ataku terrorystycznego, ofiarą klęski żywiołowej lub katastrofy spowodowanej przez człowieka. Ponieważ WPBiO dotyczy najważniejszych kwestii bezpieczeństwa państw członkowskich UE, dominuje w niej międzyrządowy mechanizm podejmowania decyzji (najważniejszymi instytucjami są Rada Europejska i Rada UE), przy jednoczesnym odżegnaniu się od podejmowania aktów prawotwórczych w tym zakresie. WPBO jest realizowana na podstawie analizy otoczenia strategicznego UE dokonywanej co kilka lat w → strategiach UE w kwestii bezpieczeństwa (dokument taki opracowano po raz pierwszy 2003 r.).
Ponad 20 lat wdrażania WPBiO wciąż nie przekształciło UE w mocarstwo wojskowe, a wystąpienie Wielkiej Brytanii z jej struktur znacząco osłabiło unijny potencjał wojskowy i polityczny. Państwa członkowskie (mimo że ich PKB liczony łącznie jest najwyższy w świecie) wydają na obronność relatywnie skromne kwoty (wiele z nich nie wypełnia minimum przyjętego przez NATO zakładającego wydatki na obronność w wysokości 2% PKB). Jednocześnie konsolidacja europejskich programów zbrojeniowych postępuje bardzo powoli, co oznacza, że wiele z projektów obronnych jest dublowanych, systemy obronne są wytwarzane w relatywnie małych seriach, a to oznacza ich koszty wyższe niż u konkurencji (np. w USA). Wreszcie państwa unijne, stając wobec faktycznych kryzysów wymagających aktywności wojskowej, wolą działać same lub w ramach ad hoc powoływanych koalicji zadaniowych niż z wykorzystaniem potencjału UE. Mechanizmy WPBiO zakładają pewną powolność, minimalizm i reaktywność działań. Deklarowana przez unijnych polityków wola uzyskania przez UE „autonomii strategicznej” w zakresie WPBiO wydaje się wciąż dość odległa (zakłada np. posiadanie własnej floty lotniskowców oceanicznych, ciężkich samolotów transportowych czy systemu zwiadu satelitarnego).
Jeszcze w połowie 2021 r. UE rozpoczęła refleksję nad przyszłością WPBiO, co doprowadziło do opracowania założeń dokumentu „Strategiczny kompas: większe bezpieczeństwo i skuteczniejsza obrona UE w najbliższej dekadzie”, w którym zdefiniowano unijną strategię bezpieczeństwa i obrony na najbliższe 5–10 lat. Również w 2021 r. został powołany Europejski Instrument na Rzecz Pokoju (European Peace Facility) – pozabudżetowe środki finansowe mające zwiększać zdolności UE na rzecz: zapobiegania konfliktom, budowy pokoju oraz wzmacniania bezpieczeństwa międzynarodowego. Pierwotnie (na lata 2021‒2027) budżet ten wynosił 5,7 mld euro. „Strategiczny kompas” opracowywano w trzech etapach: analiza zagrożeń, zorganizowany dialog strategiczny oraz dalszy rozwój i przegląd przed przyjęciem; został zatwierdzony przez Radę UE w marcu 2022 r. Uwzględniono w nim gwałtowne pogorszenie europejskiego i światowego bezpieczeństwa wskutek agresji zbrojnej Rosji na Ukrainę. Dokument zakłada cztery filary działań UE: partnerstwo wobec wspólnych zagrożeń, szybkie i zdecydowane działania wobec kryzysu; inwestowanie w zdolności i technologie; zabezpieczanie się przed zagrożeniami i ochrona obywateli UE. Wśród szczegółowych założeń przyjęto zdolność UE do wystawienia na wypadek kryzysu w ciągu 30 dni 5 tys. żołnierzy i 200 ekspertów.
Ważnym testem dla WPBiO okazała się rosyjska agresja na Ukrainę, rozpoczęta w pełnej skali 24 lutego 2022 r. UE, aczkolwiek nie jest stroną konfliktu, aktywnie wspiera Ukrainę, przyjmując kilkumilionową grupę uchodźców wojennych, udzielając wsparcia materiałowego i wojskowego, a także nakładając na Rosję kolejne sankcje gospodarcze i polityczne. Przebieg wojny skłonił UE do aktualizacji „Strategicznego kompasu”, a także do powiększenia budżetu Europejskiego Instrumentu na Rzecz Pokoju do niemal 8 mld euro (znaczna część tej kwoty zostanie pośrednio przeznaczona na pomoc dla Ukrainy poprzez refinansowanie państwom członkowskim dostaw uzbrojenia o które proszą Ukraińcy). [Paweł Turczyński]
Literatura: A. Ciupiński, Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony UE: geneza, rozwój, funkcjonowanie, Warszawa 2013 • P. Turczyński, Potencjał wojskowy UE na początku XXI w., Wrocław 2012.