WSPÓLNA POLITYKA ZAGRANICZNA I BEZPIECZEŃSTWA UE ‒ (WPZiB) (ang. Common Foreign and Security Policy) została powołana na mocy traktatu z Maastricht z 1992 r. Celem WPZiB jest utrzymanie pokoju, zwiększanie bezpieczeństwa międzynarodowego, wspieranie współpracy międzynarodowej, krzewienie i umacnianie demokracji i praworządności, a także poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód.

Pierwszą próbą integracji Europy Zachodniej w dziedzinie politycznej był Plan Plevena z 1952 r., który jednak nie został zrealizowany. Kraje EWG koordynowały swoje polityki zagraniczne już od 1960 r., kiedy to odbyło się pierwsze spotkanie szefów państw i rządów. Koordynacja ta miała charakter nieformalny aż do 1969, kiedy to powstała Europejska Współpraca Polityczna jako struktura niezależna od EWG (chociaż zrzeszająca te same państwa). Na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego z 1987 r. EWP została skoordynowana z EWG, mimo że zachowano między nimi odrębność. Powolne tempo integracji w dziedzinie politycznej (kontrastujące z szybszą integracją gospodarczą) wynikało z niechęci krajów europejskich (np. Francji) do podporządkowywania suwerennej polityki zagranicznej decyzjom instytucji ponadnarodowych. EWP przestała istnieć, zastąpiona przez WPZiB z chwilą wejścia w życie TUE. Jednakże już od momentu powstania Wspólnot Europejskich w 1957 r. rozwijane były wspólnotowe „stosunki zewnętrzne”, czyli narzędzia gospodarczego wpływu na otoczenie międzynarodowe (wspólnotowe preferencje lub sankcje w zakresie handlu, kredytów, inwestycji w relacjach z państwami trzecimi). WPZiB stanowiła w latach 1993‒2009 (okres pomiędzy wejściem w życie TUE a wejściem w życie traktatu lizbońskiego) tzw. II filar UE, obecnie zaś jej wyodrębnienie jest słabsze. W odróżnieniu od wielu innych polityk UE (wywodzących się z obszarów aktywności dawnych Wspólnot Europejskich) WPZiB ma charakter koordynacyjny, a nie wspólnotowy. Oznacza to, że państwa UE w zasadzie nie podlegają w tej dziedzinie decyzjom instytucji unijnych (najważniejsze decyzje podejmuje się między państwami) ani też nie muszą się sobie nawzajem podporządkowywać (regułą jest podejmowanie decyzji jednomyślnie, a nie większością głosów). Ponadto w zakresie WPZiB bardzo ograniczone jest przyjmowanie aktów prawotwórczych, standardowych dla innych polityk UE. Modyfikacje, jakim ulegały przepisy o WPZiB w kolejnych traktatach, wprowadzały do tej polityki znaczące elementy wspólnotowe, ale państwa nadal zachowują w tym obszarze dominację.

WPZiB funkcjonuje w odmienny sposób niż standardowe polityki UE (mające profil gospodarczo-społeczny i ukształtowane we Wspólnotach Europejskich). Rada Europejska (szefowie państw i rządów) określa strategiczne interesy i cele UE, podejmując w tej kwestii decyzje, które mogą dotyczyć stosunków Unii z danym krajem lub regionem lub konkretnego tematu i które określają ich czas trwania oraz środki, które mają zostać udostępnione przez Unię i państwa członkowskie). W tym zakresie RE działa jednomyślnie. Z kolei Rada UE (szefowie dyplomacji państw członkowskich) opracowuje WPZiB oraz podejmuje decyzje niezbędne do sformułowania i realizacji tej polityki na podstawie ogólnych wytycznych i strategicznych kierunków określonych przez RE. Znaczącą rolę w realizowaniu WPZiB odgrywa Wysoki Przedstawiciel UE ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który przyczynia się poprzez swoje propozycje do opracowania WPZiB oraz zapewnia wykonanie decyzji przyjętych przez Radę Europejską i Radę. Wysoki Przedstawiciel jest jednocześnie członkiem prac Rady Europejskiej, przewodniczącym Rady UE, gdy ta obraduje w podstawowym składzie szefów dyplomacji państw członkowskich, a także wiceprzewodniczącym Komisji Europejskiej. Wspiera go Europejska Służba Działań Zewnętrznych – pracownicy placówek dyplomatycznych UE w krajach trzecich oraz struktur UE zajmujących się stosunkami międzynarodowymi (sieć ponad 140 delegatur i biur na całym świecie). Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (wysocy urzędnicy z ministerstw spraw zagranicznych) prowadzi obserwację sytuacji międzynarodowej, przygotowuje dla Rady UE opinie oraz sprawuje bieżącą kontrolę działania WPZiB. Ograniczone uprawnienia w zakresie WPZiB mają Komisja i Parlament Europejski (są jedynie informowani i konsultowani w najważniejszych sprawach.

Znaczącym wsparciem dla WPZiB dodanym w traktacie lizbońskim jest tzw. klauzula solidarności, która przewiduje wspólne działania i wzajemną pomoc ze strony państw członkowskich UE, jeśli którekolwiek z nich stanie się ofiarą → napaści zbrojnej, → terrorystycznego ataku, ofiarą → klęski żywiołowej lub katastrofy spowodowanej przez człowieka.

Funkcjonująca przez kolejne dekady WPZiB wciąż sprawia wrażenie powolnej i słabej, ograniczającej się do reagowania na wydarzenia w otoczeniu międzynarodowym. Oczywiście zbierane doświadczenia są analizowane i wykorzystywane, a działania, które UE podejmuje w tym zakresie, są coraz ambitniejsze. UE jest w stanie prowadzić wieloletnie, duże i skomplikowane misje policyjno-wojskowe w różnych regionach świata, a także realizować swoje cele polityczno-gospodarcze (np. walkę o równouprawnienie kobiet, o rozbrojenie czy ochronę przyrody). Mimo to wciąż jest postrzegana jako mało efektywna: zarówno ze względu na ociężałe struktury, jak i brak woli politycznej państw do jej wzmacniana. Bardzo często zamiast polityki całej UE swoją politykę wobec danego kryzysu realizują poszczególne grupy państw – widać to było np. w obliczu wojny z terroryzmem po 2001 r., arabskiej wiosny w 2011 r., → kryzysu migracyjnego 2015 r. czy kolejnych agresji Rosji na jej sąsiadów (Gruzja w 2008, Ukraina w 2014 i 2022). Presja polityczno-gospodarcza nie zawsze jest efektywna, a kolejnym pojawiającym się ograniczeniem jest słabość militarna krajów europejskich, a jest to przeszkoda, której przezwyciężenie wymaga długofalowego wysiłku. W ciągu trzech dekad UE z aktora używającego w stosunkach zewnętrznych głównie presji gospodarczej przeistoczyła się w podmiot zdolny do prowadzenia misji wojskowych na coraz większą skalę. Niemniej wobec USA, Chin czy nawet Rosji potencjał nacisku UE i jej zdolność do działania nadal są niewielkie. Obecnie UE staje się potęgą hybrydową – już zdolną do demonstracji siły, ale jeszcze na niepełną skalę. [Paweł Turczyński]

Literatura: A. Ciupiński, Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony UE: geneza, rozwój, funkcjonowanie, Warszawa 2013 • Z. Puślecki, Unia Europejska w procesie zmian na początku XXI wieku, Toruń 2014 • P. Turczyński, Potencjał wojskowy UE na początku XXI w., Wrocław 2012.