ZAGROŻENIE CYWILIZACYJNE – rodzaj → zagrożenia, które obejmuje czynniki, zjawiska i procesy mające potencjał destrukcyjny, wpływające negatywnie na bezpieczeństwo podmiotu i wynikające z dynamicznych przemian związanych z rozwijającym się społeczeństwem i postępem w różnych dziedzinach; zmieniają swój charakter i zasięg w miarę rozwoju cywilizacyjnego. Jest to jedna z kategorii zagrożeń podmiotu klasyfikowana ze względu na źródło powstawania. Określane też jako zagrożenia antropogeniczne, związane są z działalnością człowieka, mają charakter losowy lub są wynikiem celowego działania, a ich skutki mogą prowadzić do katastrof, awarii technicznych, zakłóceń w pracy systemów odpowiedzialnych za właściwe funkcjonowanie państwa, zaburzeń w rozwoju współczesnych społeczeństw. Zagrożenia cywilizacyjne [zag.cyw.] są często uważane za skutki uboczne postępu technologicznego oraz działalności człowieka w społeczeństwach wysokorozwiniętych. W literaturze naukowej występuje wiele rodzajów kategoryzacji zag.cyw., ich lista jest bardzo obszerna. Jedne mają bezpośredni wpływ na jednostki (np. choroby cywilizacyjne, patologie społeczne, negatywne zjawiska społeczne), inne zaś poprzez oddziaływanie na otoczenie człowieka wpływają na jego bezpieczeństwo (zag. ekologiczne, militarne). Rodzaje zag.cyw. ze względu na zasięg to zag. na poziomie lokalnym, krajowym, regionalnym, kontynentalnym i globalnym.

Wśród zag. o najszerszym, ogólnoświatowym charakterze najbardziej typowe są niekorzystne efekty procesów globalizacyjnych. Pomimo wielu pozytywów przytaczanych przez zwolenników → globalizacji, takich np. jak swobodny przepływ kapitału, towarów, usług i ludzi, a co za tym idzie rozszerzanie współpracy międzynarodowej, jej przeciwnicy wskazują na zag. dla indywidualności oraz suwerenności społeczeństw. Wskazuje się, że globalizacja jest zjawiskiem zbyt niezależnym od człowieka, by mogła stanowić podstawę współczesnego ładu, a zatem człowiek nie tyle ją tworzy, ile jej podlega. Do negatywnych skutków procesów globalizacyjnych zalicza się m.in.: kryzysy gospodarcze o ogólnoświatowym zasięgu, powodujące recesję, zachwianie porządku monetarnego i finansowego, inflację, bezrobocie, wzrost wydatków na konsumpcję itd.; niekontrolowany wzrost konsumpcji, marnowanie zasobów; niedorozwój ekonomiczny i jego efekty, jak np. gwałtowne protesty społeczne. Do globalnych zag. gospodarczych zaliczane są sytuacje i uwarunkowania mające istotny wpływ na makroekonomię, przede wszystkim: recesja gospodarcza w kluczowych gospodarkach świata; zjawiska kryzysowe w systemach infrastrukturalnych; niestabilność cen surowców energetycznych, produktów rolno-przemysłowych; spadek wartości aktywów, krytyczne obciążenie długiem; spadek płynności finansowej; presja inflacyjna; kryzysy fiskalne, budżetowe, bankowe, finansowe; bankructwo; wysokie bezrobocie i stopa niepełnego zatrudnienia itp. Grupa zag. geopolitycznych obejmuje: globalne problemy związane z proliferacją i zagrożeniem użyciem → broni masowego rażenia; kryzysy polityki wewnętrznej i zagranicznej państw, bloków politycznych i wojskowych; powszechną międzynarodową → przestępczość zorganizowaną, → terroryzm, → korupcję; ingerencję jednych państw w sprawy wewnętrzne innych, przestępczą presję militarną i polityczną, wdrażanie nieuzasadnionej polityki sankcji; niepowodzenia globalnego zarządzania, osłabienie wpływów instytucji międzynarodowych, łamanie porozumień. Towarzyszy temu postępująca militaryzacja świata, stanowiąca poważny czynnik mogący prowadzić do degradacji otoczenia człowieka, zwłaszcza militaryzacja nuklearna, chemiczna, biologiczna. Kolejna sfera zag. dotyczy narastania liczby → konfliktów etnicznych.

Globalne zag. środowiskowe obejmują niszczenie środowiska naturalnego; bezwzględną eksploatację bogactw ziemi, lasów, gleb i wód, co powoduje zaburzenia genetyczne, wyczerpanie surowców naturalnych, prowadzi do chorób, epidemii, głodu, katastrof; ponadto ekstremalne → klęski żywiołowe, w tym stanowiące efekt zmian klimatycznych, powodujące zag. dla życia, zniszczenia infrastrukturalne i środowiskowe, hamując rozwój gospodarczy krajów i regionów. Nieodwracalnym zag. jest upadek ekosystemu, związany ze znacznym wyczerpywaniem się zasobów biologicznych na wielu obszarach lądowych i oceanicznych.

Kategoria globalnych → zag. społecznych dotyczy niestabilnej dynamiki populacji, kryzysów społecznych i warunków egzystencji (przetrwania) ludzi. Może przyjąć postać: 1. kryzysów dostępu do wody, groźby głodu, masowego rozprzestrzeniania się infekcji, pojawiania się nowych chorób (przy niedoskonałych systemach ich zwalczania); 2. przymusowej → migracji na dużą skalę (często niekontrolowanej, → migracji nielegalnej); 3. niekontrolowanej urbanizacji; 4. zwiększenia nierówności dochodów i różnic w poziomie życia między najbogatszymi i najbiedniejszymi obywatelami; 5. wzmocnienia niestabilności politycznej i społecznej; 6. spadku zaufania obywateli do władzy. Do zag.cyw. związanych bezpośrednio ze społecznościami na poziomie państwa (lub regionu) należą przekształcenia demograficzne (istnienie znaczących relacji między stopą urodzeń a poziomem rozwoju gospodarczego), które prowadzą bądź do eksplozji demograficznej, bądź ‒ w krajach wysokorozwiniętych ‒ do spadku przyrostu naturalnego, starzenia się społeczeństw (w efekcie do niedostatku siły roboczej). Pierwsza sytuacja występuje szczególnie w państwach rozwijających się, co w połączeniu z warunkami klimatycznymi niektórych regionów prowadzi do pogłębionego kryzysu żywnościowego. Tak duży przyrost naturalny wpływa także na rosnącą eksploatację środowiska i zasobów naturalnych.

Wśród zag.cyw. szczególnie istotnych dla społeczności lokalnych występują zjawiska patologiczne rozwijające się zwłaszcza w społecznościach zamieszkujących duże miasta, m.in.: bezrobocie, ubóstwo, bezdomność, przemoc w najbliższym otoczeniu człowieka, afery korupcyjne, rozwój przestępczości zorganizowanej, alkoholizm, narkomanię, dewiacje seksualne, wzrost zachowań agresywnych i przestępczych wśród młodzieży szkolnej. Niektóre z tych zag., znane w przeszłości, ze względu na nasilenie i zmiany ich charakteru (np. brutalizację) stanowią znak współczesności i uważane są za wyjątkowe zag. dla współczesnej cywilizacji.

Szczególnym rodzajem zag.cyw. są choroby, które występują zwłaszcza w społeczeństwach wysokorozwiniętych (ale nie tylko) w niespotykanym wcześniej natężeniu i skali. Są to przede wszystkim choroby nowotworowe i układu krążenia, cukrzyca, otyłość, choroby psychiczne, alergiczne. Jako powody tego nasilenia wymienia się życie w ciągłym pośpiechu i pełne stresowych bodźców, złe odżywianie się, siedzący tryb pracy zawodowej i brak aktywności fizycznej, zmiany klimatyczne, sięganie po używki. Choroby te często prowadzą do skrócenia długości życia lub znacząco obniżają jego jakość.

Współcześnie niezwykle istotny wpływ (bezpośredni lub pośredni) na wszystkie sfery ludzkiej działalności mają zag. technologiczne. Należą do nich następujące problemy globalne: negatywne skutki korzystania z osiągnięć nauki i technologii; awarie kluczowych systemów informatycznych, od których zależy produkcja przemysłowa, ład państwowy, komunalny i korporacyjny, usługi, finanse i komunikacja; → cyberprzestępczość w odniesieniu zarówno do jednostek, jak i instytucji bądź jako element konfliktów politycznych w wymiarze wewnętrznym i międzypaństwowym. [→ zagrożenie bezpieczeństwa] [Alicja Żukowska, Marian Żuber]

Literatura: J. Baylis, S. Smith, The Globalizations of World Politics. An Introduction to International Relations, Oxford 2005 • R. Carey, The Contemporary Nature of Security [w:] Issues in International Relations, red. T.C. Salmon, London 2000 • Katastrofy i zagrożenia we współczesnym świecie, Warszawa 2008.