ZAGROŻENIE KULTUROWE ‒ rodzaj → zagrożeń związanych przede wszystkim z negatywnymi modyfikacjami środowiska kulturowego społeczeństw, które są skutkiem zmian zachodzących zarówno na poziomie środowiska międzynarodowego, jak i państw, powodujących niepokój, przerażenie, lęk (zagrożenie → bezpieczeństwa kulturowego). Mogą być działaniem celowym, zamierzonym, ale i nieumyślnym. Przy tym zagrożenia kulturowe [zag.kul.] stanowią w znacznej części konsekwencję braku równowagi między nierównomiernym rozwojem sfery dotyczącej mentalności człowieka a dokonującym się postępem technicznym i technologicznym. Bezpieczeństwo kulturowe po części wiąże się z wymiarem zag. o charakterze cywilizacyjnym. Współczesny człowiek żyje w złożonym świecie, w którym zachodzą liczne zmiany i przeobrażenia, a przestrzeń kulturowa głównie wskutek szybkiego tempa przemian stawia wiele wyzwań i przyczynia się do powstania szeregu zag., które dotyczą zarówno publicznej, jak i personalnej przestrzeni życia kulturowego.

Zag.kul. mogą być rozpatrywane na kilku płaszczyznach odniesienia. Jedną z nich jest perspektywa personalna człowieka uwidaczniająca osobowościowy wymiar, w ramach którego zakłócenia bezpieczeństwa kulturowego powodują → poczucie zagrożenia, niepewność, niepokój i lęk. Ponadto zag.kul. w obrębie osobowości człowieka związane są z ryzykiem związanym z odbiorem wytworów kultury. Nowe technologie informacyjne i komunikacyjne składają się z nowych technik produkcji, dystrybucji i konsumpcji wytworów kultury, przy tym niejednokrotnie zmieniają sposób oraz zakres ekspresji, które są dostępne dla użytkowników. Jako zag.kul. jest traktowana tendencja obecna w różnych formach działalności kulturalnej, w przekazach medialnych, a także w reklamie, związana z dominacją przemocy, poprzez obraz nasycony drastyczną treścią, ale też w warstwie akustycznej: dźwięk bywa nadmiernie przenikliwy, a hałas, krzyk/wrzask prezentowany jest w wersji typowej dla „manifestacji siły”, a więc dominacji, wrogości, agresji.

Kolejną płaszczyzną odniesienia zag.kul. jest przestrzeń, w jakiej przebywa człowiek. Możemy tu wyróżnić zag. regionalne, narodowe i międzynarodowe. Zag. kultury regionalnej wywołane są m.in. stopniowo postępującym rozwojem cywilizacji technicznej. Wiązały się z tym takie zjawiska, jak migracje ludności do pracy w przemyśle (ze wsi do miast, z regionu do regionu), upowszechnienie w codziennym użytku wyrobów pochodzenia przemysłowego, zmiany miejsca i rodzaju pracy, zmiany w sposobie i stylu życia, zwiększone potrzeby wynikające z ciągłego dążenia do podwyższenia standardu życia. Istotne zag. dla wykorzystania potencjału tkwiącego w kulturze regionalnej stanowi wykluczenie z dostępu do kultury, a także z uczestnictwa w kulturze. Przyczynami są czynniki ekonomiczne, czasowe i przestrzenno-geograficzne.

Zag.kul. są związane z procesami społecznymi związanymi z wszechobecną globalizacją i uniwersalizacją kultury ‒ zarówno w odniesieniu do poszczególnych państw/społeczeństw, jak i na arenie międzynarodowej. Dzięki rozwojowi technologii, a także zacieśniającej się integracji i współpracy międzypaństwowej następuje swobodny przepływ kultury oraz wędrówka trendów, poglądów i ideologii. W konsekwencji niejednokrotnie dochodzi do zacierania się granic pomiędzy tym, co narodowe, a tym, co napływowe. Skutkować to może z jednej strony kryzysem tożsamości narodowej, a z drugiej wyłanianiem się skrajnych postaw społecznych dążących do zwiększenia niezależności całych regionów.

Poważnym zag.kul. jest bez wątpienia zjawisko wynarodowienia rozumiane jako niszczenie zarówno w jednostce jak i całej grupie społecznej poczucia przynależności narodowej; może ono występować nie tylko podczas wojny, ale również w czasie pokoju. Znaczące obawy budzi potęgujące się zjawisko masowych → migracji ludności podejmowanych z wielorakich powodów ‒ ekonomicznych, politycznych, religijnych, etnicznych, militarnych, klimatycznych. Przemieszczające się grupy ludności docierają do odmiennych kulturowo zakątków świata, a wraz z nimi dociera również ich kultura. Narasta problem asymilacji, wyzwań dla ludności zarówno napływowej, jak i miejscowej w związku ze zderzeniem kultur, dostosowaniem się do życia w nowym społeczeństwie, do nowych norm i wzorców zachowań. Napływ migrantów powoduje mieszanie się społeczeństw niekiedy diametralnie różniących się od siebie pod względem etnicznym, kulturowym, językowym i religijnym. Poczucie tożsamości narodowej, kultura oraz religia są głęboko zakorzenione w świadomości ludzkiej i dlatego też stają się potencjalnymi punktami zapalnymi dla konfliktów. W sytuacji braku zainteresowania (lub niedostatecznego poziomu) losem migrantów ze strony władz i reprezentantów państwa przyjmującego powstaje ryzyko wystąpienia poważnych zag. dla bezpieczeństwa kulturowego, wśród których można wymienić zachowania demoralizujące i dewiacyjne, akty wandalizmu, a w skrajnych przypadkach nawet akty terroru.

Szczególne nasilenie zag.kul. występuje w czasie konfliktów militarnych, wojen, a także działalności terrorystycznej. Dotyczy to zwłaszcza niszczenia zabytków kultury, obiektów religijnych, ataków na dobra kultury materialnej czy symbole narodowe. Czas → okupacji poza wieloma innymi restrykcjami zwykle wiąże się z dominacją kulturową, czyli narzucaniem swoich wartości oraz eliminacją odrębności kulturowych, językowych oraz tradycji i zwyczajów, a także ograniczeniami skutkującymi m.in. brakiem dostępu do dóbr kultury, aktywności kulturalnej.

Okres pokoju także może wiązać się z podobnymi zag. dla bezpieczeństwa kulturalnego, przy czym w odniesieniu do sfery poszczególnych państw/społeczeństw uzależnione jest to w znacznym stopniu od całokształtu czynników decydujących o stanie bezpieczeństwa państwa w sferach politycznej, ekonomicznej, porządku publicznego, zagrożenia przestępczością itd. Do zag.kul. zaliczają się m.in. wandalizm, niszczenie oraz przemyt dóbr kultury (dziedzictwa narodowego), nielegalny obrót dobrami kultury i dziełami sztuki. Ponadto zag.kul. bywają efektem funkcjonujących w społeczeństwach uprzedzeń i nietolerancji, w tym odnoszących się do → mniejszości narodowych i etnicznych, gdy występuje zjawisko dominacji kulturowej. Zag.kul. w ramach państwa (społeczeństwa) wynikają także z uwarunkowań funkcjonowania sfery kultury (jakości polityki kulturalnej państwa), jak np. nieodpowiednie regulacje prawne i zarządzanie, zła organizacja, hermetyczność kulturowa.

Ważną sferą bezpieczeństwa kulturowego jest → ochrona dóbr kultury, ochrona dziedzictwa narodowego. Poważnym zag. jest nieefektywność systemów tej ochrony w skali państwa, brak prawidłowej opieki nad zabytkami oraz nieprzemyślane i chaotyczne planowanie przestrzenno-architektoniczne, a także nieodpowiedzialne ingerowanie w kondycję dóbr kultury, jak np. niezgodne z prawem rewitalizacje, rekonstrukcje oraz remonty zabytków kulturowych. Prawidłowa ochrona zabytków wymaga także w warunkach masowej turystyki ochrony przed nadmierną eksploatacją, zabezpieczeniem przed ich zniszczeniem. [→ zagrożenie bezpieczeństwa] [Andrzej Pieczywok]

Literatura: J. Gierszewski, K. Drabik, A. Pieczywok, Społeczeństwo w trakcie zmian kulturowych, Warszawa 2020 • J. Gierszewski, A. Pieczywok, J. Piwowarski, Wyzwania i zagrożenia w obszarze bezpieczeństwa kulturowego, Toruń 2020 • J. Gierszewski A. Pieczywok, Bezpieczeństwo kulturowe człowieka w dobie kryzysu jego tożsamości, Warszawa 2022.