ZAKAZANE METODY WALKI ZBROJNEJ ‒ element międzynarodowych uregulowań odnoszących się do sposobu prowadzenia konfliktów; rodzaje zabronionych metod wynikają z uregulowań → międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych. Zgodnie z nimi strony wojujące nie mogą stosować działań wykraczających poza te, które są niezbędne do osiągnięcia celu wojskowego, a także powodujących nadmierne zniszczenia i niepotrzebne cierpienie oraz skierowanych przeciwko osobom nieuczestniczącym w walce: → ludności cywilnej i tym, którzy przestali w niej uczestniczyć – rannym, chorym, rozbitkom i → jeńcom oraz przeciwko infrastrukturze i personelowi służącym ich ochronie. Zestaw zakazanych metod walki jest obszerny, zgrupowano je w następujących kilkunastu kategoriach. 1. Ataki na cele niewojskowe i ataki „bez rozróżnienia” – prawo zabrania ataków bez wcześniejszego upewnienia się, czy cel ataku ma charakter wojskowy czy cywilny; zakaz ma również zastosowanie w sytuacji, gdy ataki nie mogą być ograniczone do określonego celu wojskowego; (IV konwencja genewska [KG], 1949, art. 51 protokołu dodatkowego I [PD I], 1977). 2. Atakowania człowieka, który został uznany lub w danych okolicznościach powinien być uznany za wyłączonego z walki; jest nim osoba, która: a. znajduje się we władzy strony przeciwnej; b. wyraża wyraźnie wolę poddania się; c. utraciła świadomość lub w inny sposób jest w stanie niesprawności z powodu ran lub choroby i wskutek tego nie może się bronić, pod warunkiem, że we wszystkich wypadkach powstrzymuje się ona od jakiegokolwiek działania wrogiego i nie próbuje ucieczki (art. 41 PD I). 3. Zakaz „ziemi spalonej” – zakazuje rozmyślnego oddziaływania na procesy zachodzące w przyrodzie i ich dynamikę, w tym strukturę Ziemi, włącznie z biosferą, hydrosferą, atmosferą i przestrzenią kosmiczną (wynika z Konwencji o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub innych wrogich celach, 1978); zakaz wywoływania rozległych, długotrwałych i poważnych szkód w środowisku naturalnym lub po których można oczekiwać, że takie szkody wywołają (art. 35 PD I). 4. Stosowania głodu w stosunku do → osób cywilnych (art. 54 ust. 1 PD I). 5. Pozbawiania ludności cywilnej dóbr niezbędnych do przetrwania, takich jak: środki żywnościowe, zbiory rolnicze, bydło, urządzenia i zbiorniki z wodą pitną oraz urządzenia nawodniające, jeśli konieczność wojenna nie wymaga odstąpienia od tej zasady na własnym terytorium (art. 54 PD I). 6. Rozszerzania operacji wojennych na strefy zdemilitaryzowane (np. strefy sanitarne) (art. 60 PD I). 7. Zabijania, ranienia lub pojmania przeciwnika w sposób wiarołomny; przykłady działań wiarołomnych to udawanie: a. zamiaru prowadzenia rokowań pod osłoną flagi parlamentarza albo poddania się; b. niesprawności wywołanej ranami lub chorobą; c. posiadania statusu osoby cywilnej lub niekombatanta; d. posiadania uprzywilejowanego statusu przez używanie znaków, odznak lub mundurów Narodów Zjednoczonych, państw neutralnych lub innych państw niebędących stronami konfliktu (art. 37 PD I). 8. Atakowania obiektów szczególnych: budowli i urządzeń, których awaria może doprowadzić do poważnych konsekwencji wśród ludności cywilnej (np. elektrownie jądrowe, zapory wodne, groble) oraz miast, wsi i osiedli niebronionych i urządzeń użyteczności publicznej, których działalność nie ma charakteru wojskowego, lecz służy zaopatrywaniu ludności (art. 56 PD I). 9. Niedarowania życia, polegającego na wydawaniu rozkazu, aby nikogo nie pozostawić przy życiu lub grożeniu prowadzeniem działań zbrojnych w taki sposób; nie wolno stosować takiej metody również w stosunku do osób poddających się do niewoli (art. 40 PD I, art. 23 Regulaminu dotyczącego praw i zwyczajów wojny lądowej [Regulamin haski – RH] przyjętego jako załącznik do IV konwencji haskiej z 1907). 10. Atakowania określonych osób: a. parlamentarza, czyli osoby upoważnionej przez jedną ze stron wojujących do pertraktacji z drugą stroną, gdy przybywa z białą flagą, i osób mu towarzyszących w prowadzeniu rokowań (art. 32 RH); b. osób wyłączonych z walki, czyli każdego, kto wyraża wolę poddania się, utracił świadomość albo jest ranny, chory lub rozbitkiem na morzu i nie może się bronić (art. 12 II KG, 1949, art. 41 PD I). 11. Atakowania załogi statku powietrznego zmuszonego do lądowania lub katapultowania się, jeżeli nie przejawia woli walki; osobie, która opuściła ze spadochronem statek powietrzny niezdolny do lotu należy dać możliwość poddania się przed uczynieniem jej przedmiotem ataku, chyba że jest widoczne, iż podejmuje ona wrogie działanie, zakaz nie dotyczy oddziałów powietrznodesantowych (art. 42 PD I). 12. a. Zamachów na życie, zdrowie albo na równowagę fizyczną lub psychiczną osób, które znajdują się we władzy strony konfliktu, a zwłaszcza: zabójstw, tortur we wszelkich postaciach, fizycznych i psychicznych, kar cielesnych oraz okaleczeń; b. zamachów na godność osobistą, zwłaszcza traktowania upokarzającego i poniżającego, zmuszania do prostytucji i wszelkich postaci zamachów na obyczajność; c. brania zakładników; d. kar zbiorowych; e. gróźb popełnienia jednego z czynów wyżej wymienionych (art. 75 PD I). 13. Nadużywania znaków rozpoznawczych, flag i odznak: a. międzynarodowych: ochrony sanitarnej, ochrony dóbr kultury, ochrony ludności cywilnej, białej flagi, ONZ oraz obiektów zawierających siły niebezpieczne; b. państwowych: sztandarów, flag, symboli, odznak i mundurów wojskowych (art. 38‒39 PD I). 14. Używania okrętów podwodnych i obiektów latających bez oznakowania (układ o walce z piractwem z 1937). 15. Rabunku i rozmyślnego niszczenia mienia obcego (art. 28, 46 i 47 RH, art. 33 i 53 IV KG, art. 52 PD I). 16. Osłaniania pozycji wojskowych osobami wyłączonymi z walki (art. 28 IV KG i art. 58 PD I). 17. Zmuszania obywateli państwa nieprzyjacielskiego do służby w swoich siłach zbrojnych (art. 23 RH i art. 51 IV KG). 18. Przekraczania samoobrony rozumianej jako ogólnopaństwowa reakcja przeciw wszelkim aktom agresji oraz jako indywidualne prawo jednostki ludzkiej lub grupy do obrony koniecznej – odpierania bezprawnego bezpośredniego zamachu na dobro społeczne lub jednostki, np. życie, zdrowie, mienie, wolność; w zwyczajach i międzynarodowym prawie konfliktów zbrojnych samoobrona w wielu przypadkach utożsamiana jest z obroną konieczną, stanem wyższej konieczności lub działaniami w ostatecznej potrzebie, w odniesieniu do których mają zastosowanie unormowania prawa karnego, występujące we wszystkich systemach prawnych. 19. Przekraczania konieczności wojennej lub konieczności wojskowej, oznaczającej niezbędność zastosowania takich sposobów walki, bez których nie można osiągnąć celów wojny, a które pozostają w zgodności z prawem i zwyczajami wojennymi; aby daną okoliczność uznać za konieczność wojenną, muszą jednocześnie wystąpić trzy elementy: a. rzeczywista i bezpośrednia niezbędność, b. proporcjonalność w doborze środków i metod walki, c. nienaruszalność norm i zwyczajów międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych; uregulowania przewidujące możliwość odstępstw w stosowaniu sposobów walki, usprawiedliwianych koniecznością wojenną, dotyczą głównie ochrony i poszanowania mienia, np. ochrony własności nieprzyjaciela (art. 23 lit. g RH), własności na terenach okupowanych (art. 53 IV KG), ochrony dóbr niezbędnych do przetrwania ludności cywilnej (art. 54 PD I). 20. → Represaliów, rozumianych jako odwet za naruszenie przez drugą stronę prawa konfliktów zbrojnych; represaliów nie można stosować wobec rannych i chorych, personelu i obiektów służby sanitarnej i obrony cywilnej, rozbitków i jeńców wojennych, ludności cywilnej i dóbr cywilnych niezbędnych do przetrwania ludności cywilnej, w odniesieniu do środowiska naturalnego i dóbr kultury (art. 46, 47 i 53 IV KG, art. 13 III KG oraz art. 53 PD I). 21. Działań, które mogą powodować zbędne cierpienia (PD I). 22. a. Dokonywania wrogich ataków skierowanych przeciwko budowlom historycznym, dziełom sztuki lub miejscom kultu religijnego, które stanowią dziedzictwo kulturalne lub duchowe narodów; b. używania takich dóbr do wsparcia wysiłku wojskowego; c. czynienia z takich dóbr przedmiotu represaliów (konwencja haska z 1954 r. o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, wraz z dwoma protokołami dodatkowymi z 1954 i 1999 r. oraz art. 53 PD I KG).

Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych odnosi się także do sposobów oddziaływania na psychikę ludzi, które mieszczą się w zakresie terminu → wojna psychologiczna, która może być prowadzona nie tylko podczas konfliktu zbrojnego, lecz także przed i po nim. Zabronione treści komunikatów stanowią takie sformułowania propagandowe, które zachęcają lub nawołują do: agresji; → zbrodni ludobójstwa; → zbrodni wojennych; dobrowolnego wstępowania do sił zbrojnych nieprzyjaciela, przeciwko któremu walczyli, i wspierania go; nieprzestrzegania prawa międzynarodowego. [Lech Chojnowski]

Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Aspekty instytucjonalne i organizacyjne, Słupsk 2017 • T. Leśko, Międzynarodowe prawo konfliktów, Warszawa 1982 • Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, red. Z. Falkowski, M. Marcinko, Warszawa 2014.