ZAKAZANE ŚRODKI WALKI ZBROJNEJ ‒ stanowią element prawnie wiążących zasad w ramach → międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych. Mając na uwadze dramatyczne skutki działań wojennych wynikające z rozwoju środków walki [śr.wal.], szczególnie zdynamizowanego w ostatnich dekadach XIX i XX w., ale także skalę okrucieństwa, jaką niejednokrotnie prezentowały walczące strony, państwa wspólnym wysiłkiem podjęły działania ukierunkowane na ograniczenie stosowania określonych rodzajów broni. Podstawą było założenie, że celem użycia śr.wal. jest wyeliminowanie z walki żołnierzy bez pozbawiania ich życia, zadając im możliwie niegroźne dla życia rany, nie powodując dodatkowych cierpień i nie utrudniając niesienia im pomocy medycznej. Ponadto eliminowano śr.wal. niedające się w pełni kontrolować, których ofiarami mogą być zarówno kombatanci (osoby uprawnione do walki), jak i → ludność cywilna, także po zakończeniu działań zbrojnych. Uregulowania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych odnoszące się do śr.wal. zbrojnej dotyczą zarówno broni konwencjonalnej, jak i → broni masowego rażenia.
W odniesieniu do broni konwencjonalnej przyjęto regulacje międzynarodowe m.in. dotyczące zakazu: 1. stosowania w wojnie lądowej i morskiej pocisków wybuchających lub zapalających o wadze poniżej 400 gramów; 2. używania pocisków rozszerzających lub rozpłaszczających się w ciele ludzkim i pocisków bez powłoki zewnętrznej lub pokrytych nacięciami (tzw. dum-dum); 3. stosowania w wojnie morskiej torped, które nie ulegają neutralizacji po chybieniu celu, oraz min wolnopływających, wybuchających automatycznie za dotknięciem; 4. stosowania broni rażącej odłamkami niewykrywalnymi w ciele ludzkim przez promieniowanie rentgenowskie; 5. zakazu lub ograniczenia stosowania min, min-pułapek i innych urządzeń o podobnym działaniu przeciwko ludności cywilnej lub ich niekontrolowanego użycia (ludność cywilna może stać się przypadkową ofiarą); 6. zakazu lub ograniczenia stosowania broni zapalających; 7. zakazu stosowania amunicji kasetowej; 8. stosowania min przeciwpiechotnych jako śr.wal. zbrojnej; 9. stosowania broni, pocisków i materiałów, które mogą powodować zbędne cierpienia; 10. stosowania nowych rodzajów broni, które nie dają szans przeżycia (np. broń laserowa, środki rażenia oparte na materiałach promieniotwórczych). Uregulowania powyższe wynikają z: 1. deklaracji petersburskiej (1868); 2. → konwencji haskich (1899 i 1907); 3. Konwencji o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych rodzajów broni konwencjonalnej, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienie lub mające niekontrolowane skutki (1980), wraz z trzema protokołami z 1980 r. oraz dwoma kolejnymi z 1995 i 2003; 4. Konwencji o amunicji kasetowej (2008); 5. Konwencji o zakazie użycia, składowania, produkcji i transferu min przeciwpiechotnych oraz ich zniszczeniu (1997).
Spośród wszystkich śr.wal. zbrojnej najbardziej destrukcyjna jest broń masowego rażenia, do której zalicza się broń biologiczną, chemiczną i jądrową. W odniesieniu do broni chemicznej i biologicznej przyjęto uregulowania międzynarodowe zakazujące ich produkcji, składowania i stosowania. Pierwsze uregulowanie związane z zakazem broni biologicznej wynikało z Protokołu genewskiego z 1925 r. do konwencji haskich, dotyczącego zakazu stosowania gazów bojowych i substancji podobnych oraz środków bakteriologicznych. Obecnie obowiązujący zakaz broni biologicznej wynika z Konwencji o zakazie rozwijania, produkcji i gromadzenia zapasów broni biologicznej i toksycznej oraz zniszczenia posiadanych zapasów (1972). Zakazuje ona rozwijania broni biologicznej i toksycznej, nabywania, produkcji i gromadzenia jej zapasów, przekazywania innym stronom i nakłaniania innych do jej nabywania lub utrzymywania oraz nakazuje zniszczenie lub pokojowe wykorzystanie posiadanych zapasów.
Pierwszym uregulowaniem dotyczącym broni chemicznej była deklaracja o zakazie używania pocisków gazowych z 1899 r. w Hadze. Dramatyczne doświadczenia z użyciem broni chemicznej w czasie pierwszej wojny światowej doprowadziły do przyjęcia Protokołu genewskiego z 1925 r. dotyczącego zakazu stosowania gazów bojowych i substancji podobnych oraz środków bakteriologicznych. W 1993 r. przyjęto Konwencję o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu posiadanych zapasów. Zabronione jest także stosowanie trucizn i broni zatrutej, co wynika z art. 23 lit. A Regulaminu haskiego z 1907 r. (zakaz taki obowiązywał już w średniowiecznej sztuce wojennej).
Dotychczas nie przyjęto żadnej umowy, która expressis verbis zakazywałaby użycia → broni jądrowej we wszystkich okolicznościach, jednak zakaz taki wynika pośrednio z wielu umów międzynarodowych oraz prawa zwyczajowego.
Dynamiczny rozwój naukowo-techniczny umożliwia destrukcyjne oddziaływanie na przeciwnika przez sztuczne wywołanie szkodliwych dla nieprzyjaciela zjawisk naturalnych. Aby zapobiec rozwijaniu i stosowaniu tego typu środków, podpisano w 1977 r. Konwencję o zakazie stosowania technik modyfikacji środowiska w militarnych lub innych wrogich celach. Zakaz destrukcyjnego oddziaływania na środowisko naturalne wynika także z art. 35 Protokołu dodatkowego I do konwencji genewskich z 1949 r., w którym zakazuje się stosowania metod i środków prowadzenia wojny, mających na celu wywoływanie rozległych, długotrwałych i poważnych szkód w środowisku naturalnym lub po których można oczekiwać, że takie szkody wywołają. [Lech Chojnowski]
Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Aspekty instytucjonalne i organizacyjne, Słupsk 2017 • T. Leśko, Międzynarodowe prawo konfliktów, Warszawa 1982 • Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, red. Z. Falkowski, M. Marcinko, Warszawa 2014.