ZBRODNIA PRZECIWKO LUDZKOŚCI ‒ szeroko zakrojone rażące naruszenie podstawowych praw człowieka, popełnione w ramach rozległego lub systematycznego ataku na → ludność cywilną, odznaczającego się masowym charakterem lub metodycznym sposobem postępowania wedle określonego wzorca, często o podłożu dyskryminacyjnym, podjętego świadomie, w sposób zorganizowany, stosownie do polityki państwa lub innej organizacji lub dla jej wsparcia. Zbrodnia przeciwko ludzkości [zb.p.ludz.] jest to kategoria zbrodni międzynarodowych odnoszących się do najpoważniejszych i niepodlegających przedawnieniu naruszeń międzynarodowego porządku prawnego oraz masowego i rażącego naruszenia podstawowych praw człowieka. Kryterium służące wyodrębnieniu stanowi charakter zbrodni, będącej wynikiem świadomego, zorganizowanego, rozległego lub systematycznego ataku o charakterze dyskryminacyjnym na ludność cywilną.
Do dziś nie ma powszechnie uznanej definicji zb.p.ludz., a sama kategoria wyodrębniła się ze zwyczajowego prawa międzynarodowego (bezwzględnie wiążące normy ius cognes). Przewidywały ją statuty międzynarodowych trybunałów karnych, choć nie dokonywały ich dookreślenia, nie przyznawały im samodzielnego znaczenia (w przypadku trybunałów norymberskiego i tokijskiego po drugiej wojnie światowej sądzenie zb.p.ludz. było możliwe jedynie w związku z popełnieniem zbrodni przeciwko pokojowi lub → zbrodni wojennych) lub zawężały ich zakres do czynów popełnionych w czasie konfliktu zbrojnego (trybunały karne dla byłej Jugosławii i Rwandy). Rozbudowanie jej strony przedmiotowej nastąpiło dopiero w Rzymskim Statucie → Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze z 1999 r.
Zakres czynów objętych stroną przedmiotową zbrodni jest szeroki, obejmuje m.in. zabójstwa, eksterminację, niewolnictwo, deportację lub przymusowe przemieszczanie ludności, tortury, zgwałcenia, przymusową prostytucję, wymuszone zaginięcia osób, niesprawiedliwe uwięzienia, represje polityczne, dyskryminację rasową, prześladowania z powodów religijnych i inne rażące naruszenia podstawowych praw człowieka. Konieczne jest, aby powyższe czyny zostały dokonane w ramach rozległego lub systematycznego ataku na ludność cywilną, ale nie ma wymogu, by były one dokonane w trakcie toczącego się konfliktu zbrojnego. Punktem wyjścia jest stwierdzenie szeroko zakrojonych nieludzkich czynów o bardzo poważanym charakterze skierowanych wobec danej grupy ludności cywilnej (w tym wobec obywateli państwa, które dopuszcza się tego rodzaju zbrodni), popełnionych zgodnie z założonym planem lub polityką państwa lub innego faktycznego ośrodka władza (w tym podmiotów niepaństwowych). Kluczowe dla kwalifikacji prawnej czynów jako zb.p.ludz. jest stwierdzenie rozległości lub systematyczności ataku na ludność cywilną i dokonanych w jego trakcie naruszeń, tzn. wykazanie odpowiednio dużej skali zjawiska – znacznej liczby ofiar naruszeń (masowy charakter zbrodni) lub powtarzających się zdarzeń na danym terenie, dokonywanych metodycznie według założonego z góry planu lub wykazujących regularny wzorzec, schemat postępowania (systematyczna natura popełnionych czynów). Naruszenia zostają dokonane w zorganizowany sposób, co wymaga zaplanowania i metodycznej realizacji planu lub polityki zarówno rządu, jak i podmiotu sprawującego władzę de facto, w jego imieniu lub na jego korzyść. Co więcej, atak musi być dokonany świadomie, co wymaga wykazania, że sprawca miał świadomość skierowania ataku przeciwko ludności cywilnej oraz jego rozległego lub systematycznego charakteru.
W przypadku zb.p.ludz. nie chodzi o odosobnione ani sporadyczne zdarzenia, ale o serię czynów popełnionych według założonego z góry planu, stanowiących część polityki państwowej (w szczególności polityki opartej na terrorze i prześladowaniach) lub będących częścią powszechnej praktyki okrucieństw, która jest akceptowana lub co najmniej tolerowana przez rząd lub innych decydentów faktycznych. Nie wystarczy zatem samo stwierdzenie przypadków rażących naruszeń praw człowieka – dla uznania, że osiągnęły one próg zb.p.ludz. należy wykazać, że stanowiły część powszechnej lub systematycznej praktyki, że zostały dokonane na podstawie lub w celu wspierania państwa lub polityki danej organizacji. Należy spojrzeć na te okrucieństwa lub czyny w ich kontekście i zweryfikować, czy można je uznać za część ogólnej polityki lub spójny, regularny wzorzec nieludzkości, czy stanowią one jedynie odosobnione lub sporadyczne akty okrucieństwa i niegodziwości (które w przypadku konfliktu zbrojnego będą co do zasady wyczerpywały znamiona zbrodni wojennych). Konieczne jest wykazanie realizowania planu w metodyczny sposób lub uwidocznienie odpowiedniego wzorca nieludzkiego postępowania przez szereg osób, dokonanego w imieniu lub przynajmniej za przyzwoleniem rządu lub innego podmiotu sprawującego kontrolę nad terytorium lub władzę de facto. [Marta Szuniewicz-Stępień]
Literatura: Ch.M. Bassiouni, Crimes Against Humanity In International Criminal Law, Dordrecht ‒ Boston 1992 • A. Cassesse, International Criminal Law, Oxford 2003 • T. Iwanek, Zbrodnia ludobójstwa i zbrodnie przeciwko ludzkości w prawie międzynarodowym, Warszawa 2015.