ZBRODNIA WOJENNA – ciężkie naruszenie międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych (MPH), którego dopuszczono się na osobach chronionych (→ osoby cywilne, ranne, chore, rozbitkowie, personel medyczny, duchowni) lub dobrach chronionych (dobra cywilne) w konflikcie zbrojnym i w związku z nim. Oznacza to, po pierwsze, że nie każde naruszenie MPH stanowi zbrodnię wojenną [zb.woj.], po drugie, konflikt zbrojny powinien przynajmniej pełnić znaczącą rolę, jeśli chodzi o stworzenie sprawcy możliwości popełnienia zbrodni, podjęcie decyzji o popełnieniu zbrodni, sposób jej popełnienia lub cel. Po trzecie, nie ma znaczenia, kto dokonuje zbrodni, istotne jest na kim, na czym, gdyż to chroniony status osoby lub dobra w danej sytuacji przesądza o tym, że mamy do czynienia ze zb.woj. Indywidualną odpowiedzialność sprawca ponosi wyłącznie wtedy, gdy dokonuje zbrodni umyślnie, czyli z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym.

Pierwszą listę zb.woj. stworzyła w 1919 r. Komisja ds. odpowiedzialności autorów wojny utworzona przez państwa uczestniczące w konferencji paryskiej mającej na celu wypracowanie traktatu pokojowego po pierwszej wojnie światowej. Kolejne listy znalazły się w statutach Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze i Międzynarodowego Trybunału Wojskowego dla dalekiego Wschodu, a następnie w → konwencjach genewskich z 1949 r. oraz w I protokole dodatkowym do nich z 1977 r. Wszystkie te listy dotyczyły ciężkich naruszeń MPH, których dopuszczono się w konflikcie międzynarodowym. Dopiero wraz z przyjęciem statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii w 1993 r. oraz Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy w 1994, które penalizowały nie tylko ciężkie naruszenia konwencji genewskich, ale i naruszenia praw i zwyczajów wojennych bez względu na charakter konfliktu zbrojnego, uznano, że kategoria zb.woj. obejmuje także najcięższe naruszenia MPH w konflikcie wewnętrznym. Potwierdził to statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, który zgodnie z art. 8 za zb.woj. uznaje: 1. poważne naruszenia konwencji genewskich z 1949 r.; 2. inne poważne naruszenia praw i zwyczajów prawa międzynarodowego mających zastosowanie do konfliktów zbrojnych o międzynarodowym charakterze: 3. w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego niemającego charakteru międzynarodowego ‒ poważne naruszenia art. 3, wspólnego dla czterech konwencji genewskich; 4. inne poważne naruszenia praw i zwyczajów w obrębie ustalonych ram prawa międzynarodowego mających zastosowanie do konfliktów zbrojnych, które nie mają charakteru międzynarodowego. Lista zb.woj., która jest penalizowana w odniesieniu do międzynarodowego konfliktu zbrojnego, jest zdecydowanie dłuższa niż lista zb.woj., za który grozi odpowiedzialność w przypadku konfliktu niemiędzynarodowego.

Można wyróżnić zb.woj. dokonywane w wyniku prowadzenia bezpośrednich walk i zastosowania bezprawnych środków lub metod prowadzenia walki oraz zb.woj. dokonywane na terenach okupowanych czy osobach, które znajdują się już w rękach nieprzyjaciela. Pierwsza grupa obejmuje m.in.: 1. zamierzone kierowanie ataków przeciwko → ludności cywilnej lub osobom cywilnym niebiorącym bezpośredniego udziału w działaniach wojennych; 2. zamierzone kierowanie ataków na obiekty cywilne, czyli obiekty niebędące celami wojskowymi; 3. zamierzone kierowanie ataków na personel, instalacje, materiały, oddziały lub pojazdy związane z pomocą humanitarną lub misjami pokojowymi działającymi na podstawie Karty NZ tak długo, jak są one uprawnione do ochrony przysługującej osobom cywilnym i obiektom cywilnym na podstawie międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych; 4. zamierzone przeprowadzanie ataku ze świadomością, iż atak ten spowoduje przypadkową utratę życia albo zranienie osób cywilnych lub szkodę w obiektach cywilnych, lub rozległą, długotrwałą i poważną szkodę w środowisku naturalnym, które to szkody byłyby wyraźnie nadmierne w stosunku do konkretnej, bezpośredniej i całkowitej spodziewanej korzyści wojskowej; 5. atakowanie lub bombardowanie, przy użyciu jakichkolwiek środków, bezbronnych miast, wsi, domów mieszkalnych i budowli niebędących celami wojskowymi. Z kolei do drugiej wyróżnionej grupy, czyli zb.woj. dokonywanych na terenach okupowanych czy osobach, które znajdują się już w rękach nieprzyjaciela, zaliczają się m.in.: 1. → tortury lub nieludzkie traktowanie, w tym eksperymenty biologiczne; 2. zgwałcenia i inna przemoc seksualna, zabijanie lub ranienie nieprzyjaciela, który, złożywszy broń lub nie mając już środków obrony, zdał się na łaskę; 3. zmuszanie → jeńców wojennych lub innych chronionych osób do służby w siłach zbrojnych mocarstwa nieprzyjacielskiego; 4. umyślne pozbawianie jeńców wojennych lub innych chronionych osób prawa do rzetelnego procesu prowadzonego w normalnym trybie; 5. bezprawna deportacja lub przesiedlenie albo bezprawne pozbawianie wolności; 6. branie zakładników.

Niektóre zb.woj. będą należeć do obu wyróżnionych kategorii (np. zabójstwa czy poważne zniszczenia i przywłaszczenia mienia nieusprawiedliwione koniecznością wojskową i dokonywane bezprawnie i samowolnie). Choć istnieje szereg rodzajów broni, które są zakazane, to nie każde użycie takiej broni będzie stanowiło zb.woj. Kryminalizacja użycia danej broni musi wyraźnie wynikać z przepisów, tak jak to jest w przypadku: używania trucizny lub zatrutej broni; używania gazów duszących, trujących lub innych oraz wszelkich podobnych cieczy, materiałów i urządzeń; stosowania pocisków, które z łatwością rozszerzają się lub spłaszczają w ciele człowieka, takich jak pociski z twardą łuską, która nie pokrywa w całości rdzenia lub jest ponacinana.

Państwa podejmują kroki w celu poszerzenia listy zb.woj., jak to ostatnio miało miejsce w odniesieniu do kryminalizacji również w konfliktach niemiędzynarodowych zamierzonego głodzenia osób cywilnych jako metody prowadzenia działań wojennych czy używania broni bakteriologicznej. Zb.woj. mogą być ścigane zarówno przed sądami międzynarodowymi, jak i krajowymi. [Patrycja Grzebyk]

Literatura: K. Dörmann, Elements of War Crimes under the Rome Statute of the International Criminal Court. Sources and Commentary, Cambridge 2009 • War Crimes in International Law, red. Y. Dinstein, M. Tabory, The Hague 1996.