ZDERZENIE CYWILIZACJI ‒ koncepcja geopolityczna, projekt paradygmatu w postrzeganiu polityki światowej przedstawiona przez amerykańskiego politologa Samuela P. Huntingtona w 1993 r. na łamach „Foreign Affairs”, w którym przewidywał, że po zakończeniu → zimnej wojny główne spory geopolityczne wystąpią między odmiennymi kulturami, a następnie szerzej w pracy Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego (1996). Podstawą jest założenie, iż ciężar teatru konfrontacji w polityce światowej został pod koniec XX w. przeniesiony z ideologii i gospodarki na kulturę i zdaniem Huntingtona podłożem konfliktów międzynarodowych są różnice kulturowe. Podmiotami konfliktów nie są konkretne narody, ale cywilizacje skupiające w sobie bliskie kulturowo (religijnie) społeczeństwa narodowe. Arena stosunków międzynarodowych jest zdeterminowana przez rywalizację pomiędzy ośmioma cywilizacjami: zachodnią, prawosławną, latynoamerykańską, islamską, hinduistyczną, chińską, afrykańską, japońską. W polskiej literaturze niekiedy wskazuje się, że całościową teorię zwalczających się cywilizacji przedstawił już w okresie międzywojennym polski historyk i historiozof Feliks Koneczny. Należy przy tym zaznaczyć, że dorobek Konecznego budzi kontrowersje, jego prace były i nadal są szeroko krytykowane zarówno z pozycji światopoglądowych, jak i merytorycznych, m.in. dlatego, że jego koncepcja teoretyczna jest stronnicza, uznawał on bowiem, że jedynie cywilizacja łacińska może najpełniej wyrażać własnego ducha i swoją istotę. Koneczny definiował cywilizację jako metodę ustroju życia zbiorowego, w którym główną rolę odgrywa kultura materialna i duchowa, jako wyodrębniony twór ze względu na swoją jednolitą strukturę aksjologiczną.

Huntingtonowi zarzucano z kolei nieuprawnione upraszczanie relacji międzycywilizacyjnych i pomijanie roli wewnętrznego zróżnicowania cywilizacji. Ponadto wskazywano, że prognozowanie konfliktów na podłożu konfesyjnym i pomijanie przykładów i dowodów na istnienie tradycji współdziałania między cywilizacjami stanowić może „podpalanie lontu”. Jednakże sam Huntingtona w wielu miejscach podkreślał wagę współpracy i porozumienia między cywilizacjami. [Krzysztof Drabik]

Literatura: S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2008 • F. Koneczny, O wielości cywilizacji, Warszawa 2015 • Porównawcze studia cywilizacji, red. A. Świerzowska, B. Prochwicz-Studnicka, B. Gierek, A. Kowalska, Kraków 2012.