ZIMNA WOJNA ‒ okres napięć, rywalizacji i kryzysów w stosunkach międzynarodowych po drugiej wojnie światowej (1946‒1991). W odróżnieniu od wojny „gorącej”, czyli walki, dwa rywalizujące ze sobą supermocarstwa USA i ZSRR oraz skupione wokół nich bloki wojskowo-polityczne (głównie NATO i Układ Warszawski) unikały bezpośredniej konfrontacji zbrojnej. Terminu zimna wojna [zim.woj.] użył George Orwell w eseju opublikowanym w październiku 1945 r. w brytyjskim „Tribune”, charakteryzując relacje między ZSRR a Wielką Brytanią. Natomiast w kontekście powojennej sytuacji geopolitycznej użył go Bernard Baruch w kwietniu 1947 r., a spopularyzował Walter Lippman, autor książki The Cold War: A Study In U.S. Foreign Policy (1947). Za symboliczny początek zim.woj. uznaje się przemówienia Józefa Stalina z 9 lutego 1946 r. oraz Winstona Churchilla z 5 marca 1946 r. Churchill użył wtedy określenia → żelazna kurtyna na granicę polityczną dzielącą Europę, a później także świat na dwie części (ład dwubiegunowy). Symbolem zakończenia zim.woj. było zburzenie muru berlińskiego w 1989 r., a jej faktyczny koniec najczęściej łączony jest z rozpadem ZSRR w grudniu 1991.

Rywalizacja między supermocarstwami i ich sojusznikami zachodziła na wielu płaszczyznach: politycznej, ideologicznej, ekonomicznej, militarnej, a nawet sportowej. Przybierała coraz bardziej globalny charakter, obejmując kolejne państwa, w ramach poszerzania i konstytuowania się stref wpływów dwóch supermocarstw. Stosunki międzynarodowe zdominowane były przez relacje radziecko-amerykańskie i konflikt ideologiczny Wschodu z Zachodem. W konsekwencji powstał bipolarny układ sił (Wschód – Zachód), polaryzując społeczność międzynarodową wokół dwóch supermocarstw, dzieląc państwa (Niemcy, Korea) i kontynenty. Wzrost napięcia generował niekiedy „gorące” konflikty, w które pośrednio lub bezpośrednio zaangażowane były obie strony, tzw. → wojny zastępcze (np. wojna wietnamska 1955‒1975 czy wojna w Afganistanie 1979‒1989).

Okres zim.woj. był zróżnicowany, co stanowi podstawę jego periodyzacji, np. na następujące podokresy: 1. 1946‒1948 faza wstępna (m.in. załamywanie się współpracy z okresu Wielkiej Koalicji, wojna domowa w Grecji, wprowadzenie Planu Odbudowy Europy, tzw. Planu Marshalla); 2. 1949‒1953 narastanie zimnowojennej konfrontacji (m.in. pierwszy kryzys berliński, powstanie NATO, podział Niemiec, wojna w Korei); 3. 1954‒1969 okres przeplatania się odprężenia z kryzysami (m.in. konferencja genewska, powstanie → Układu Warszawskiego, traktat pokojowy z Austrią, drugi kryzys berliński, kubański kryzys rakietowy, utworzenie „gorącej linii” między Waszyngtonem a Moskwą); 4. 1970‒1979 okres odprężenia (m.in. normalizacja stosunków państw bloku wschodniego z RFN, układ w sprawie statusu Berlina Zachodniego, układy SALT I oraz SALT II, → KBWE); 5. 1980‒1985 „nowa zim.woj.” (m.in. interwencja radziecka w Afganistanie, rozmieszczenie w Europie rakiet średniego zasięgu z głowicami jądrowymi, stan wojenny w Polsce, amerykański program SDI); 6. 1986‒1991 faza końcowa zim.woj. (m.in. porozumienia INF i CFE, zburzenie muru berlińskiego, zjednoczenie Niemiec, rozpad ZSRR).

Jedną z płaszczyzn zimnowojennej konfrontacji była rywalizacja w dziedzinie wojskowości, czyli zjawisko → wyścigu zbrojeń. Jego głównym motywem było dążenie do osiągnięcia przewagi wojskowej lub wyrównania zachwianej równowagi w potencjałach militarnych przeciwników, stanowiąc antidotum na wynikające z tego faktu zagrożenia; tak działo się np. na przełomie lat 50 i 60. XX w. W 1957 r. ZSRR umieścił na orbicie okołoziemskiej pierwszego sztucznego satelitę (Sputnik) oraz dokonał udanej próby pierwszego na świecie międzykontynentalnego pocisku balistycznego (R-7). Towarzysząca temu kampania propagandowa wywołała piorunujący efekt w USA. Rozpoczęto kolejną rundę wyścigu zbrojeń celem wyrównania różnic w potencjale nuklearnym, tj. skorygowania domniemanej luki rakietowej. Kolejne misje rozpoznawcze amerykańskich samolotów Lockheed U-2 oraz SR-71 Blackbird nad terytorium ZSRR, a później satelitów wywiadowczych pokazały faktyczny potencjał bloku wschodniego. Wyścig zbrojeń objął zatem przestrzeń kosmiczną (tzw. wyścig kosmiczny), stanowiąc jeden w wymiarów rywalizacji supermocarstw w podboju kosmosu. Obie strony umieściły na orbicie okołoziemskiej tysiące obiektów o przeznaczeniu wojskowym, w tym satelity rozpoznania strategicznego (fotograficznego, elektronicznego, wczesnego ostrzegania itd.),
nawigacyjne, meteorologiczne i in.

Zim.woj. związana była z funkcjonowaniem kilku doktryn (strategii). Jedną z nich była strategia powstrzymywania komunizmu, widoczna w polityce Zachodu wobec Wschodu w zasadzie w całym tym okresie. Polegała na podejmowaniu działań służących powstrzymywaniu wpływów ZSRR i rozprzestrzeniania się komunizmu na świecie. Głównym celem polityki USA było np. stworzenie systemu sojuszy wojskowych oraz pierścienia baz wojskowych wokół ZSRR. Za jej początek uznaje się orędzie prezydenta USA Harry’ego Trumana do Kongresu z 12 marca 1947 r., w którym wezwał do udzielenia pomocy wojskowej i ekonomicznej państwom zagrożonym przez komunizm (konkretnie Grecji i Turcji) [→ Trumana doktryna]. Oznaczało to zerwanie z polityką izolacjonizmu USA, otwierając erę globalizmu w polityce tego państwa. Zapowiedzią polaryzacji świata było stwierdzenie, że każdy naród stoi przed koniecznością wyboru, po której stronie konfrontacji Wschód–Zachód chce stanąć. W latach 60. XX w. w ramach ogólnej strategii powstrzymywania nastąpiło przejście do strategii pokojowego zaangażowania (odprężenia). Po serii negocjacji doszło do podpisania kilku porozumień ograniczających zbrojenia strategiczne (układy SALT, ABM). Od stycznia 1981 r., kiedy prezydentem USA został Ronald Reagan, realizowana była strategia ograniczania, inaczej zepchnięcia ZSRR do defensywy i „wykańczania” komunizmu. Chciano to osiągnąć m.in. poprzez lawinowy wzrost wydatków na zbrojenia, instalację rakiet średniego zasięgu w Europie Zachodniej oraz zainicjowanie programu budowy systemu antyrakietowego (Strategic Defence Initiative, SDI).

Popieranie sił proreformatorskich w ZSRR, a jednocześnie ograniczenie stosunków gospodarczych z państwami bloku wschodniego przyśpieszyło bankructwo komunizmu. [→ dwubiegunowowość] [Wojciech Tomasz Modzelewski]

Literatura: J.L. Gaddis, Zimna wojna. Historia podzielonego świata, Kraków 2007 • F.J. Harbutt, The Iron Curtain: Churchill, America, and the Origins of the Cold War, Oxford 1986 • Zimna wojna. Świat na krawędzi zagłady, red. R. Cowley, Warszawa 2009.