ZNIEWOLENIE ‒ intencjonalne działanie nakierowane na pozbawienie wolności osoby/osób, zmuszanie do postępowania niechcianego i narzucanego przez innych. Zniewolenie [zn.] jest fundamentalnym wykroczeniem przeciwko życiu wolnemu, zarówno w wymiarze zindywidualizowanym, jak i zbiorowym, jest manifestacją → przemocy wynikającej z woli supremacji jednych nad drugimi, stanowi naruszenie, łamanie → praw człowieka. Zn. jest także takie pozyskiwanie czyjeś sympatii i przychylności, które wyklucza autonomię jednostki, a zatem wiąże się z podporządkowaniem. Skłonność do podporządkowywania kogokolwiek stanowiącego formę zaprzeczenia wolności, odbywającego się w sprzeczności do indywidualnego lub zbiorowego prawa do niezawisłości, suwerenności i ponoszenia konsekwencji za własne czyny, jest przejawem agresji w relacjach międzyludzkich. Odebranie prawa do samostanowienia o sobie jest zatem naruszeniem/pozbawianiem godności człowieka, szkodą psychiczną, która przejawia się we wrogiej i instrumentalnej manipulacji. Celem tego jest osiąganie doraźnych lub długofalowych korzyści w sposób niekoniecznie brutalny, choć potwierdzający zwykle wrogie zamiary (lub uczucia). Niebezpieczeństwo płynące z tego pogłębia się, kiedy zachowanie osoby zniewalającej ulega modyfikacji w zależności od zmian zachodzących w środowisku społecznym, co umożliwia jej osiąganie zamierzonych celów podporządkowywania innych osób w sposób bezprawny i niezgodny z ich wolą.

Stan zn. jest także łączony z różnymi formami uzależnienia człowieka, nałogami, wówczas chodzi o psychiczne zn., rodzaj ubezwłasnowolnienia. Dotyczy to bardzo różnych form nałogów, nie tylko dotyczących używek czy np. hazardu, także uzależnień technologicznych, pracoholizmu, zn. korporacyjnego.

Zn. występuje w różnych wymiarach i kontekstach społecznych i politycznych, ma odniesienia zarówno do relacji prywatnych, jak i instytucjonalnych. Klasycznym i skrajnym przykładem zn. jest niewolnictwo ‒ stosunek zależności, w którym jednostka stanowi własność innego człowieka lub instytucji. Zn. występuje w sektach, zarówno w warstwie psychologicznej, jak i często fizycznej (ograniczanie swobody poruszania się, formy zamknięcia). W kontekście bezpieczeństwa jednostki zn. wiąże się z takimi patologicznymi zjawiskami, jak → handel ludźmi, praca przymusowa, przemoc domowa. Szczególną formą procesu zn. w instytucjonalnym wymiarze jest zaprowadzanie dyktatury ‒ autorytarnej bądź totalitarnej, jak również zmiana uwarunkowań ekonomicznych prowadząca np. do tzw. ręcznego sterowania gospodarką.

Zn. może być następstwem zarówno przegranej wojny, jak i społecznej podatności na manipulację, czarną propagandę w debacie publicznej. Dlatego też ujawnianie i unaocznianie zn. zależy od interakcji między takimi czynnikami, jak psychiczne wyposażenie człowieka (wiedza, poziom inteligencji, odwagi i empatii), społecznie wyuczone wzory zachowań oraz właściwości sytuacji prawnej oraz moralnej, określonej przez charakter przyzwolenia na zn. i radykalizm jego reperkusji. [Marek Adamkiewicz]

Literatura: E. Fromm, Ucieczka od wolności, Warszawa 1997 • M.P. Ghiglieri, Ciemna strona człowieka, Warszawa 2001 • L. Vilhjalmsdottir, Wolność, Gdańsk 2019.