ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ ‒ (ang. sustainable development) koncepcja zakładająca poprawę jakości życia współczesnych oraz przyszłych pokoleń dzięki rozwojowi społeczno-gospodarczemu uwzględniającemu uwarunkowania przyrodnicze i racjonalne gospodarowanie zasobami, które są nieodnawialne, wyczerpywalne bądź mają ograniczoną zdolność do samoodtwarzania. Innymi słowy, model ten uznaje konieczność zachowania środowiska i zasobów naturalnych dla obecnych i przyszłych pokoleń nie tyle poprzez klasycznie pojmowaną ochronę środowiska, ile poprzez zmianę modelu rozwoju cywilizacyjnego bazującego na osiąganiu długoterminowych celów społeczno-ekonomicznych, m.in. na skutek promowania zrównoważonego rolnictwa i leśnictwa, zrównoważonej produkcji i konsumpcji, edukacji i szkoleń, transferu badań i technologii. Zrównoważony rozwój [zr.roz.] ujmowany jest w sposób nie statyczny, lecz dynamiczny, podkreślający jego procesualny, ewolucyjny charakter. W tym kontekście wskazuje się na potrzebę podejmowania przez różne podmioty (jednostki, grupy społeczne, państwa, organizacje itd.) wysiłków ukierunkowanych na dojście do nieosiągalnej perfekcji. Równocześnie podkreśla się, że nie jest to rozwój substytucyjny, w myśl którego poprawa jednego wycinka środowiska jest równoznaczna ze zniszczeniem innego.
W literaturze polskojęzycznej angielski zwrot sustainable development tłumaczony jest jako „ekorozwój”, „roz. samopodtrzymujący”, „trwały roz.”, „trwały i zr.roz.”. Chociaż zakres przedmiotowy określeń jest różny, to ich istota sprowadza się do opracowania i wdrożenia takich metod i mechanizmów działania, które umożliwią kontynuowanie rozwoju cywilizacyjnego przy równoczesnym uwzględnieniu i akceptacji praw przyrody oraz społeczno-gospodarczych ambicji ludzkości. Oznacza to, że postęp cywilizacyjny może dokonywać się wyłącznie według nowych, zrewidowanych założeń bazujących na zasadach trwałości i samopodtrzymywania się, bez szkód dla przyszłych pokoleń. Rozbieżności i trudności definicyjne pojęcia wynikają m.in. z faktu, iż założenia tej koncepcji analizowane są z wielu perspektyw, w tym zawłaszcza: paradoksu etycznego, kapitału naturalnego, sprawiedliwości społecznej, projektowania ekologicznego, zarządzania integracyjnego, utopii oraz politycznej agendy globalnej. Każde z ujęć reprezentuje odmienne znaczenie i teoretyczne podstawy omawianego zagadnienia.
Koncepcja zr.roz. odrzuca filozofię antropocentryzmu wspierającą wzrost gospodarczy, charakterystyczny dla kapitalizmu. Opiera się na filozofii humanizmu ekologicznego, której podstawą jest sprzeciw wobec podporządkowania przyrody potrzebom człowieka, przy jednoczesnym nakazie dbania o środowisko, wykorzystywania wiedzy jako spoiwa pomiędzy ludźmi a twórczymi siłami ewolucji w celu utrzymania duchowej i fizycznej harmonii.
Realizując ideę zr.roz. dąży się do osiągnięcia trzech zasadniczych celów: 1. społecznego – dotyczącego aktywnego uczestnictwa w procesach rozwojowych całego systemu (społeczeństwo ‒ gospodarka ‒ środowisko), kształtowania zdolności rozwiązywania ważnych problemów społecznych, wyrażającej się w zapewnieniu minimum socjalnego, ochrony zdrowia, edukacji, bezpieczeństwa oraz w trosce o rozwój sfery mentalnej i duchowej; 2. ekonomicznego – polegającego na zaspokojeniu elementarnych potrzeb współczesnych ludzi oraz zabezpieczeniu zasobów koniecznych do zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń przy wykorzystaniu technik i technologii bezpiecznych dla środowiska, nieoddziałujących w sposób destrukcyjny; 3. ekologicznego – zakładającego ustalenie granic systemu przyrodniczego dla ludzkiej aktywności i nieprzekraczanie ich, powstrzymanie degradacji globalnych ekosystemów, eliminowanie zagrożeń środowiska. Istota zr.roz. sprowadza się zatem do konieczności zachowania równowagi pomiędzy trzema rodzajami kapitału: społecznym, ekonomicznym i przyrodniczym – zakłada świadome kształtowanie relacji pomiędzy jakością życia ludzi, ich dobrobytem, wzrostem/rozwojem gospodarczym a troską o środowisko. Wymaga to przestrzegania określonych zasad, które ogólnie można ująć następująco: poziom użytkowania (eksploatowania/konsumpcji) zasobów odnawialnych nie powinien być wyższy od poziomu ich samoodtwarzania i odbudowywania się; zużycie zasobów nieodnawialnych powinno odpowiadać poziomowi możliwości ich zastąpienia przez zasoby odnawialne oraz zwiększonej wydajności odnawialnych i nieodnawialnych bogactw naturalnych; zanieczyszczenia emitowane do środowiska nie powinny przekraczać jego potencjału absorpcyjnego (pojemności); czas wnoszonych do środowiska substancji powinien być kompatybilny z naturalnymi procesami zachodzącymi w środowisku.
Źródeł koncepcji zr.roz. można doszukiwać się już w starożytności, w wypowiedziach niektórych filozofów (np. Platona, Arystotelesa). W okresie nowożytnym pojęcie „trwały rozwój” zostało po raz pierwszy użyte w 1713 r. przez Hansa Carla von Carlowitza w książce Sylvicultura Oeconomica. Die Naturmäßige Anweisung zur Wilden Baum-Zucht (praca naukowa dotycząca leśnictwa). Wzrost zainteresowania problematyką zr.roz. nastąpił dopiero w latach 50. i 60. XX w. w wyniku serii dramatycznych wydarzeń oraz znaczącej liczby ofiar z nimi związanych (jak straty w Londynie wywołane smogiem w 1952 r., skażenie rtęcią wód morskich Zatoki Minamata w 1953, zanieczyszczenie ropą wybrzeży Wielkiej Brytanii przez tonący tankowiec w 1967). W tym okresie popularyzatorką zagadnień związanych ze zr.roz. była Barbara Mary Ward, założycielka Międzynarodowego Instytutu Środowiska i Rozwoju (1971). Dostrzegała ona ścisły związek pomiędzy dystrybucją bogactwa a ochroną zasobów planety.
Ważnym dokumentem wskazującym na globalny kryzys dotyczący stosunku człowieka do środowiska był raport sekretarza generalnego ONZ U Thanta Człowiek i jego środowisko ogłoszony w 1969 r., który powstał z inicjatywy XXIII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Ponadto w tym okresie omawiana problematyka stanowiła przedmiot zainteresowania badaczy Klubu Rzymskiego. Od 1972 r. wydawali oni słynne raporty, które zwróciły uwagę społeczności międzynarodowej na globalne problemy środowiskowe, wynikające przede wszystkim ze wzrastającej liczby ludności. Dokumenty te stały się impulsem do organizacji ogólnoświatowych konferencji, określanych mianem szczytów. Do najważniejszych należą: szczyty żywnościowe w Rzymie w 1974 i 1966, szczyty ludnościowe w Meksyku w 1975, Bukareszcie w 1985, Kairze w 1995, konferencja sztokholmska w 1972, szczyt ekologiczny w Rio de Janeiro w 1992, szczyt społeczny w Kopenhadze w 1996, Szczyt Ziemski Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu w 2002. Spotkania te ukierunkowane były na wypracowanie polityki w zakresie rozwiązywania globalnych problemów.
Na szczególną uwagę w kontekście zr.roz. zasługuje szczyt w Rio de Janeiro (1992) pod hasłem „Środowisko i Rozwój”, podczas którego 179 państw przyjęło deklarację z Rio oraz Agendę 21 – globalny program działań. Deklaracja zawiera 27 zasad, których hasłem przewodnim jest zr.roz. W dokumencie tym zaznaczono m.in.: prawo człowieka do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą i potrzebę uwzględniania tego prawa w procesie trwałego i zr.roz.; sprawiedliwość międzypokoleniową; konieczność sprzężenia procesów rozwojowych z ochroną środowiska; konieczność poprawy jakości życia ludzi z jednoczesnym eliminowaniem lub ograniczaniem modeli produkcji i konsumpcji zakłócających rozwój zrównoważony. W Agendzie 21 z kolei przedstawiono wytyczne w zakresie wdrażania wymienionych zasad na poziomie globalnym, krajowym, regionalnym i lokalnym. Idea zr.roz. zyskała szeroką aprobatę społeczną, czego wyrazem jest uwzględnienie jej istoty i założeń w licznych dokumentach na szczeblu nie tylko państwowym (np. w Polsce art. 5 Konstytucji RP z 1997), ale też międzynarodowym (np. UE czy ONZ). [Daria Krzewniak]
Literatura: S. Baker, Sustainable Development, London ‒ New York 2016 • M. Cieślarczyk, A.W. Filipek, D. Krzewniak, Kultura bezpieczeństwa młodzieży akademickiej w kontekście zrównoważonego rozwoju, Siedlce 2021 • Y. Jabareen, A New Conceptual Framework for Sustainable Development, „Environment, Development and Sustainability” 2008, nr 10.