ŻANDARMERIA WOJSKOWA ‒ wyodrębniona i wyspecjalizowana służba → SZ RP, której żołnierze pełnią funkcję wojskowego organu ochrony bezpieczeństwa i porządku odpowiadającego za zapewnianie przestrzegania dyscypliny wojskowej oraz ochranianie porządku publicznego; wykonująca zadania policyjne w odniesieniu do żołnierzy, a także osób cywilnych przebywających na terenach jednostek wojskowych. W Polsce po raz pierwszy została powołana rozkazem Napoleona Bonapartego w 1812 r. w Księstwie Warszawskim. Wówczas do jej zadań należało m.in. zapewnianie bezpieczeństwa i porządku w państwie, obrona obywateli czy eskortowanie transportów. Formacja działała dalej w utworzonym na Kongresie Wiedeńskim Królestwie Polskim. Podczas powstania styczniowego do jej podstawowych obowiązków należała pomoc członkom organizacji powstańczych. W okresie II Rzeczypospolitej, w 1919 r. jako Wydział Żandarmerii podporządkowana została wiceministrowi spraw wojskowych. W czasie drugiej wojny światowej była organizowana we wszystkich miejscach, w których Wojsko Polskie prowadziło działania zbrojne. W okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej zadania Żandarmerii Wojskowej [ŻW] pełniła Wojskowa Służba Wewnętrzna.
Powołanie w Polsce ŻW po upadku komunizmu nastąpiło 1 września 1990 r. Wykonuje ona zadania policji wojskowej w odniesieniu do: żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową lub niebędących w czynnej służbie, podczas noszenia przez nich mundurów, odznak i oznak wojskowych; pracowników zatrudnionych w jednostkach wojskowych; innych osób przebywających na terenach lub w obiektach jednostek wojskowych; żołnierzy sił zbrojnych państw obcych, którzy przebywają na terytorium RP oraz członków ich personelu cywilnego, jeżeli pozostają w związku z pełnieniem obowiązków służbowych i jeżeli umowa międzynarodowa podpisana przez RP nie stanowi inaczej.
Do głównych zadań ŻW należy zgodnie z zapisami ustawowymi: zapewnianie przestrzegania dyscypliny wojskowej; ochranianie porządku publicznego na terenach i obiektach jednostek wojskowych oraz w miejscach publicznych; ochranianie życia i zdrowia ludzi oraz mienia wojskowego przed zamachami naruszającymi te dobra; prowadzenie działań antyterrorystycznych na obszarach lub w obiektach należących do komórek i jednostek organizacyjnych podległych ministrowi obrony narodowej lub przez niego nadzorowanych albo administrowanych przez te komórki i jednostki organizacyjne; ochranianie placówek zagranicznych RP znajdujących się w miejscu stacjonowania Polskich Kontyngentów Wojskowych oraz ochrona personelu dyplomatyczno-konsularnego tych placówek; wykrywanie przestępstw i wykroczeń, w tym skarbowych, popełnionych przez osoby, wobec których jest zgodnie z ustawą właściwa, ujawnianie i ściganie ich sprawców oraz ujawnianie i zabezpieczanie dowodów tych przestępstw i wykroczeń; dokonywanie analizy oświadczeń o stanie majątkowym żołnierzy zawodowych i przedstawianie ministrowi obrony narodowej wniosków w tym względzie; zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz innym zjawiskom patologicznym, w szczególności alkoholizmowi i narkomanii w SZ; współdziałanie z polskimi oraz zagranicznymi organami i służbami właściwymi w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz policjami wojskowymi; zwalczanie klęsk żywiołowych, nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i likwidowanie ich skutków oraz czynne uczestniczenie w akcjach poszukiwawczych, ratowniczych i humanitarnych, mających na celu ochronę życia i zdrowia oraz mienia; wykonywanie innych zadań określonych w odrębnych przepisach.
W realizacji powierzonych zadań ŻW współpracuje z polskimi i zagranicznymi organami i służbami właściwymi w sprawach zapewniania bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz innymi policjami wojskowymi. [Natalia Moch]
Literatura: Instytucje bezpieczeństwa narodowego, red. M. Paździor, B. Szmulik, Warszawa 2012 • A. Misiuk, Instytucjonalny system bezpieczeństwa wewnętrznego, Warszawa 2013.