ŻELAZNA KURTYNA ‒ termin określający granicę polityczną dzielącą Europę na dwie części, wyznaczającą polaryzację społeczności międzynarodowej wokół dwóch supermocarstw USA i ZSRR w okresie → zimnej wojny (lata 1946‒1991). Z punktu widzenia Europy Środkowej i Wschodniej żelazna kurtyna [żel.k.] stała się symboliczną barierą izolującą państwa znajdujące się w sowieckiej strefie wpływów od kontaktów z resztą niekomunistycznego świata. Państwa te na mocy uzgodnień Wielkiej Trójki (konferencja w Poczdamie 1945) skazane zostały na uzależnienie polityczne, gospodarcze i wojskowe od ZSRR. Symbolem podziału Europy i Niemiec był wzniesiony w 1961 r. przez władze NRD mur berliński, czyli system umocnień oddzielających Berlin Zachodni (w strefie USA) od Berlina Wschodniego i NRD.

Określenia żel.k. ‒ iron curtain ‒ użył po raz pierwszy były premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill w trakcie przemówienia wygłoszonego 5 marca 1946 r. w Fulton w USA. Ta historyczna przemowa uznana została (obok przemówienia Józefa Stalina z lutego 1946) za symboliczny początek zimnej wojny i rozpoczynającej się konfrontacji Zachodu z ZSRR. Churchill wypowiedział wtedy charakterystyczne zdanie: „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem, w poprzek kontynentu opadła żelazna kurtyna. Poza tą linią leżą wszystkie stolice odwiecznych państw Europy Centralnej i Wschodniej. Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia, wszystkie te sławne miasta i ludność wokół nich znajdują się w czymś, co nazwać muszę sowiecką sferą, i wszystkie są przedmiotem, w takiej czy innej formie, nie tylko sowieckiego wpływu, ale bardzo wysokiego, a w wielu wypadkach wciąż rosnącego stopnia kontroli bezpośredniej z Moskwy”. Wystąpienie to odegrało kluczową rolę w zwróceniu uwagi na narastający problem trwałego podziału Europy na dwie strefy wpływów, a termin żel.k. zdobył dużą popularność. Było ono również sygnałem zaniepokojenia Zachodu polityką ZSRR prowadzoną wobec państw Europy Środkowej i Wschodniej.

Symbolicznym przejawem „opadnięcia” żel.k. był upadek muru berlińskiego w 1989 r., a przejawem formalnym ‒ rozwiązanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, → Układu Warszawskiego oraz rozpad ZSRR w 1991 r. [Wojciech Tomasz Modzelewski, Piotr Kosztowny]

Literatura: L.E. Davis, The Cold War Begins: Soviet ‒ American Conflict over Eastern Europe, Princeton 1974 • F.J. Harbutt, The Iron Curtain: Churchill, America, and the Origins of the Cold War, Oxford 1986.