BEZPIECZEŃSTWO W ŚRODOWISKU PRACY – ogół norm prawnych oraz środków badawczych, organizacyjnych i technicznych mających na celu stworzenie pracownikowi takich warunków pracy, aby mógł on wykonywać pracę w sposób produktywny, bez narażania go na nieuzasadnione ryzyko wypadku lub choroby zawodowej oraz nadmierne obciążenie fizyczne i psychiczne. Do tak rozumianego bezpieczeństwa w środowisku pracy [bezp.śr.pr.] odnosi się powszechnie stosowane pojęcie „bezpieczeństwo i higiena pracy” (bhp), które nie ma definicji legalnej. Ważnym terminem, także niezdefiniowanym prawnie, jest w tym kontekście także „ochrona pracy”.

Środowisko pracy należy rozumieć jako ogół czynników materialnych i psychospołecznych, z którymi pracownik styka się podczas wykonywania pracy i które to czynniki mogą stanowić zagrożenie dla jego zdrowia, a nawet życia. Obok aspektów materialnych (czynników zagrożeń o charakterze fizycznym, chemicznym, biologicznym) są to również warunki socjalno-bytowe, relacje międzyludzkie i inne aspekty kultury organizacyjnej, a także wymagania psychologiczne pracy w procesie kształtowania tych czynników.

Prawo do bezpiecznych warunków pracy zostało zagwarantowane w Konstytucji RP każdemu, kto wykonuje pracę, bez względu na podstawę prawną jej świadczenia. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa Kodeks pracy. W rozbudowanym systemie organizacyjnym ochrony pracy szczególne miejsce zajmuje Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy, który jako Krajowy Punkt Centralny Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy kompleksowo zajmuje się problematyką kształtowania warunków pracy zgodnie z psychofizycznymi możliwościami człowieka. Państwowy nadzór nad warunkami pracy sprawują przede wszystkim Państwowa Inspekcja Pracy oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna.

Należy podkreślić, że powszechnie występujące definiowanie bezp.śr.pr. wyłącznie w kontekście ochrony pracownika przed zagrożeniami, bez uwzględniania możliwości wykorzystania jego wewnętrznego potencjału i szeroko rozumianego rozwoju, reprezentuje nurt wąskiego, negatywnego postrzegania bezpieczeństwa. Takie podejście może prowadzić do zachwiania indywidualnego → poczucia bezpieczeństwa, ale także do obniżenia osobistej odpowiedzialności za bezpieczeństwo swoje i innych. Znajduje to potwierdzenie w wynikach badań, które pokazują, że główną przyczyną wypadków przy pracy w Polsce jest nieprawidłowe zachowanie się pracownika, co należy interpretować jako nieprzestrzeganie zasad bezpieczeństwa i/lub lekceważenie ryzyka. W odniesieniu do chorób zawodowych od lat dominują zachorowania na pylicę płuc, nowotwory, choroby zakaźne lub pasożytnicze (albo ich następstwa), a w dalszej kolejności ubytek słuchu oraz przewlekłe choroby narządu głosu. I choć liczba stwierdzonych w Polsce chorób zawodowych systematycznie się zmniejsza, to szczególnie niepokojący jest wyraźnie zauważalny wzrost zapadalności na zawodowe choroby układu ruchu i obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy. W literaturze przedmiotu podkreśla się związek zachorowalności z dynamicznym rozwojem cywilizacyjnym. Nowoczesne technologie wymuszają określoną organizację przestrzeni pracy i systemu jej wykonywania, co nie zawsze znajduje odpowiednie odzwierciedlenie zarówno w gotowości organizacyjnej, jak i w psychofizycznych możliwościach pracowników.

Zmiany w organizacji pracy spowodowane przez rozwój technologii informacyjnych otwierają ogromne możliwości elastycznych i interaktywnych procesów pracy. Rośnie różnorodność siły roboczej, co odzwierciedlają nowe nietypowe ustalenia umowne i wzorce pracy oraz wyższa rotacja stanowisk związana z krótszymi zadaniami, a jest to szczególnie widoczne wśród młodszych pracowników. Badania prowadzone przez Europejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy pokazują, że elastyczność oraz unowocześnienie pracy implikują nowe rodzaje ryzyka: za jedno z głównych zagrożeń zawodowych pracownicy uważają nadmierny stres, a w następnej kolejności wymieniają zagrożenia ergonomiczne, związane z powtarzającymi się ruchami lub męczącymi, bolesnymi pozycjami podczas pracy.

Aktualny potencjał zagrożeń zawodowych ewoluuje w kierunku pozamaterialnych czynników ryzyka, generując tzw. ryzyko psychospołeczne związane z pracą.
Psychospołeczne zagrożenia zawodowe to te aspekty organizacji i zarządzania w pracy, wraz z ich kontekstem społecznym i środowiskowym, które potencjalnie mogą powodować szkody psychiczne, społeczne lub fizyczne. Zagrożenia psychospołeczne wiążą się z takimi przejawami patologizacji środowiska pracy, jak: molestowanie, mobbing, → dyskryminacja, syndrom wypalenia zawodowego i in.

Niewystarczający poziom bezp.śr.pr. generuje nie tylko straty moralne i społeczne, ale także ekonomiczne. Globalnie szacuje się, że co roku na świecie w wypadkach przy pracy i na skutek chorób zawodowych umiera prawie 3 mln ludzi, a kolejne 400 mln ulega wypadkom przy pracy, które nie skutkują śmiercią. Według najnowszych szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy rocznie na świecie wypadki przy pracy i choroby zawodowe generują straty wysokości ponad 5% PKB.

Opisany katalog współczesnych zagrożeń zawodowych nie jest katalogiem zamkniętym. Do najnowszych wyzwań w zakresie bezp.śr.pr. zaliczyć należy problematykę zastosowania inteligentnych cyfrowych systemów monitorowania bezpieczeństwa. Systemy i technologie cyfrowe rozwijają się szybciej niż jakakolwiek inna innowacja w historii ludzkości, zmieniając życie ludzi na całym świecie. Na szczególną uwagę zasługuje pojawienie się w środowisku pracy takich technologii, jak sztuczna inteligencja i uczenie maszynowe; inteligentne środki ochrony osobistej i egzoszkielety; rzeczywistość wirtualna i rozszerzona; szeroko rozpowszechniona łączność, internet rzeczy, a także aplikacje do dużych zbiorów danych.

Nowe systemy monitorowania mogą śledzić zagrożenia w miejscu pracy i pomagać pracownikom oraz specjalistom ds. bezpieczeństwa w zarządzaniu tymi zagrożeniami. I tak np. pracownik może otrzymać spersonalizowaną informację zwrotną na temat ryzyka na jego stanowisku pracy, a menedżer/kierownik ds. bezpieczeństwa – zbiorcze dane z tego zakresu. Ogólnie rzecz biorąc, systemy te mogą znacząco pomóc w zapobieganiu zagrożeniom lub reagowaniu na nie, pojawia się jednak dylemat potencjalnego naruszenia prywatności (np. w odniesieniu do danych dotyczących zdrowia czy danych biometrycznych, genetycznych). Ponadto rodzi się nowe zagrożenie – nadzór cyfrowy w powiązaniu z intensyfikacją pracy.

Wyzwania współczesnego świata pracy wymagają wyjścia poza warunki brzegowe ochrony pracy. Praca stanowi główną aktywność człowieka – wszelkie przejawy dysfunkcjonalności w jej obszarze mają bezpośredni negatywny wpływ na urzeczywistnianie wartości trwania i rozwoju, zarówno w odniesieniu do pojedynczego człowieka, jak i zbiorowości. Współcześnie kształtowanie kultury bezpieczeństwa staje się w środowisku pracy nieodzowne. Środowisko pracy jest integralną częścią funkcjonowania zawodowego każdego pracującego. Jego stan determinuje poziom jakości życia obywateli, co czyni z kultury bezpieczeństwa pracy jeden z podstawowych warunków bezpieczeństwa narodowego w długim wymiarze czasu. [Joanna Sadłowska-Wrzesińska]

Literatura: M. Andriescu i in., Smart Digital Monitoring Systems for Occupational Safety and Health: Uses and Challenges. Report, Luxembourg 2022 • T. Cox, A. Griffiths, E. Rial-González, Research on Work-related Stress, Luxembourg 2000 • Podstawy bezpieczeństwa i zdrowia w pracy, red. J. Sadłowska-Wrzesińska, L. Lewicki, Poznań 2018.