BIOTERRORYZM – intencjonalne, bezprawne użycie czynników biologicznych, tj. bakterii i ich toksyn, wirusów, grzybów czy toksyn pochodzenia roślinnego [→ broń biologiczna], wobec ludzi, zwierząt i roślin dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych, ekonomicznych itp.; rodzaj → terroryzmu. Ataki bioterrorystyczne mogą być przeprowadzone drogą aerozolową, za pośrednictwem wody, żywności, metodami niekonwencjonalnymi (np. kosmetyki, listy), z wykorzystaniem kontenerów transportowych (umieszczone w nich ładunki mogą być odpalane zdalnie, drogą satelitarną bądź z dronów). Ładunkiem bojowym są mikroorganizmy patogenne używane jako środki ataku biologicznego, zwane są również biologicznymi czynnikami masowego rażenia czy bronią biologiczną [br.biol.] masowej zagłady.
Historyczne przykłady tego typu aktywności ludzkiej to np. użycie wirusa ospy prawdziwej w XVI w. przez hiszpańskich konkwistadorów wobec Indian w Ameryce Południowej (przekazywanie im skażonych przedmiotów i ubrań), które spowodowało zdziesiątkowanie populacji tubylczych szczepów. Podczas pierwszej wojny światowej zarazkami nosacizny zakażano konie i muły przeznaczone dla państw ententy, podobnie zastosowano przetrwalniki laseczki wąglika wobec bydła przeznaczonego dla wojsk przeciwnika. Japońskie oddziały bakteriologiczne użyto w walce z Mongolią i Chinami, z samolotów dokonywano zrzutów pcheł zakażonych pałeczkami dżumy, wywołując ogniska chorobowe.
Zdobywane z czasem doświadczenie i obserwacje doprowadziły do rozwoju badań nad br.biol. Prowadziły je m.in. USA, Japonia, ZSRR, Wielka Brytania, Irak. Obawy opinii międzynarodowej dotyczące możliwości i konsekwencji zastosowania br.biol. doprowadziły do opracowania i wprowadzenia w życie w 1972 r. Konwencji o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni biologicznej i toksycznej oraz ich zniszczeniu (BTWC) [→ konwencja o broni biologicznej]. Nie wszystkie państwa, które ją ratyfikowały, przestrzegały zakazów. Intensywne badania nad br.biol. prowadziło np. ZSRR. Pomimo międzynarodowych uwarunkowań prawnych, które ograniczają i zakazują stosowania br.biol., nadal istnieje realna groźba jej użycia – zarówno przez siły zbrojne w obszarze działań wojennych (konfliktów zbrojnych), jak i przez organizacje terrorystyczne.
Przykłady prób ataków bioterrorystycznych odnotowano np. w. 1984 r. w Dalles (Oregon, USA) – sekta Rajneeshee przeprowadziła ataki w barach sałatkowych z użyciem Salmonella Typhimurium. W połowie lat 90. XX w. terroryści z sekty Aum Shinrikyo kilkakrotnie podejmowali próbę rozpylenia toksyny Clostridium botulinum i przetrwalników Bacillus anthracis w centrum Tokio. Przełomowym momentem dla świata były w 2001 r. ataki w USA w postaci tzw. listów wąglikowych, które uświadomiły opinii społecznej, jak wielkim zagrożeniem jest użycie czynników biologicznych w aktach terrorystycznych. Świat obudził się, obnażając nieprzygotowanie i słabość wobec tego typu zagrożeń. Ataki wąglikowe (przeprowadzone za pośrednictwem rozsyłanych listów zawierających specjalnie spreparowane przetrwalniki laseczki wąglika) były powodem powstania paniki i chaosu, wpłynęły na sposób życia i zachowania ludzi, prowadziły do zaburzeń w zakresie dostaw, transportu i komunikacji, powodując kolosalne perturbacje ekonomiczne.
Ogromnym zagrożeniem dla ludzkości jest możliwość wykorzystania inżynierii genetycznej do uzyskania idealnych z bioterrorystycznego punktu widzenia szczepów mikroorganizmów odznaczających się wysoką opornością na czynniki środowiskowe, obdarzone wysoką zjadliwością i zaraźliwością, przełamujących odporność organizmów i niewrażliwych na współczesne terapie.
Przełomem ostatnich lat jest wykazanie możliwości syntezy czynników biologicznych, tak jak to miało miejsce w przypadku wirusa polio. Źródłem czynników biologicznych do konstruowania br.biol. nie będzie zdobyty wzorcowy patogen, lecz dostępny w bazach danych kod genetyczny. Otwiera to nowe możliwości do rozwoju br.biol. i wskazuje na poważne zagrożenia dla bezpieczeństwa w skali globalnej. Zmusza to społeczność międzynarodową do krytycznej analizy skuteczności kontroli nad rozprzestrzenianiem się → broni masowego rażenia. Dużym zagrożeniem są również nowe środki przenoszenia br.biol., w tym bezzałogowe statki powietrzne.
Od 2001 r. rozpoczęto realizację programów przygotowujących kraje na nowe zagrożenia. Wysoko wyspecjalizowane organizacje – Centers for Disease Control and Prevention (agenda rządu USA), WHO, Grupa Australijska – opracowały listę czynników, które mogą być użyte w atakach bioterrorystycznych, co zaowocowało wdrożeniem systemu sieci laboratoryjnej przygotowanej do identyfikacji dużej liczby próbek, stworzeniem systemu wczesnego ostrzegania, opracowaniem procedur diagnostycznych itp.
W polskim prawodawstwie znajdują się rzadkie odniesienia do terroryzmu biologicznego jako takiego (zarządzenia i decyzje resortowe), a bioterroryzm jest postrzegany jako element terroryzmu z wykorzystaniem broni masowego rażenia. Polska jako członek UE i Grupy Australijskiej wdrożyła mechanizmy kontroli obrotu międzynarodowego czynników biologicznych i technologii podwójnego zastosowania. Obserwowane są jednak istotne deficyty legislacyjne w zakresie implementacji poszczególnych postanowień rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1540 oraz Konferencji Przeglądowych BTWC w kontekście krajowych mechanizmów kontroli, monitorowania posiadania i wykorzystania biologicznych czynników i technologii podwójnego zastosowania.
Państwo w trosce o bezpieczeństwo obywateli powinno zapewnić optymalne warunki do szybkiej identyfikacji czynników biologicznych, zarówno naturalnych, jak i modyfikowanych oraz sztucznych, stworzyć warunki do wprowadzenia masowej izolacji i kwarantanny, przygotować szpitale do masowych zdarzeń, współpracować ściśle na arenie międzynarodowej w zakresie wymiany informacji, produkcji diagnostyków i szczepionek oraz skutecznych metod profilaktyczno-leczniczych. W celu przygotowania państwa do przeciwdziałania zagrożeniom biologicznym należy organizować szkolenia i ćwiczenia, a także dysponować strategicznymi zapasami testów diagnostycznych, leków i szczepionek. Działania tego typu mają znaczenie strategiczne, ponieważ użycie czynników biologicznych w atakach bioterrorystycznych może mieć katastrofalny wpływ na bezpieczeństwo państwa i jego obywateli. [Michał Bartoszcze, Agata Bielawska-Drózd, Aleksander Michalski]
Literatura: V. Barras, G. Greub, History of Biologial Werfare and Bioterrorism, „Clinical Microbiology and Infection” 2014 nr 20(6) • M. Bartoszcze, J. Mierzejewski, Some Problems Concerning Biological Threats [w:] Rapid Methods for Analysis of Biological Materials in the Environment, red. P.J. Stopa, M. Bartoszcze, Boston – London 2000 • A. Michalski, J. Knap, A. Bielawska-Drózd, M. Bartoszcze, Lessons Learned from 2001–2021 – from the Bioterrorism to the Pandemic Era, „Annals of Agricultural and Environmental Medicine” 2022, nr 29(1).