BREŻNIEWA DOKTRYNA – określenie zasad polityki ZSRR wobec państw „obozu socjalistycznego”, czyli państw Europy Środkowo-Wschodniej de facto uzależnionych od ZSRR, które to zasady miały być sformułowane w reakcji na rozwijającą się w Czechosłowacji w 1968 r. „praską wiosnę”. Określana też jako doktryna ograniczonej suwerenności. Należy zaznaczyć, że pojęcie „doktryna” zakłada zespół dyrektyw odnoszących się do sposobów postępowania dla osiągnięcia założonych celów, charakteryzujących się wysokim stopniem uszczegółowienia działań państwa i jego instytucji, a także środków i metod koniecznych dla osiągnięcia celu, a tzw. doktryna Breżniewa [d.Br.] nie miała takich elementów. Ponadto opatrywanie jej nazwiskiem Leonida Breżniewa, przywódcy ZSRR w latach 1964‒1982, stanowi uproszczenie. Termin w tej formie pojawił się post factum w odniesieniu do prezentowanego przez władze ZSRR uzasadnienia wobec działań wcześniej podjętych w 1968 r. i ewentualnej ich kontynuacji. Geneza d.Br. ściśle wiąże się z wydarzeniami 1968 r. w Czechosłowacji, gdzie od początku roku tamtejsza partia komunistyczna pod kierownictwem Aleksandra Dubčeka dokonywała znaczącej liberalizacji życia publicznego („praska wiosna”). Należy podkreślić, że reformy miały jedynie usprawnić funkcjonowanie systemu socjalistycznego w tym kraju, gdyż czechosłowaccy politycy obawiali się, iż nazbyt śmiałe przeobrażenia mogą sprowokować ZSRR do interwencji zbrojnej, tak jak w 1956 r. na Węgrzech. Nie przewidzieli jednak, że nawet skromne poprawki do modelu narzucanego przez ZSRR, a szczególnie hasło „socjalizm z ludzką twarzą”, będą traktowane jako wyzwanie (kwestionowanie „ludzkiej twarzy” dotychczasowego sowieckiego modelu ustrojowego) oraz jako podważenie jego ideologicznego protektoratu. Po decyzji, że reformy „praskiej wiosny” należy natychmiast zatrzymać, a dotychczas rządzącą w Czechosłowacji ekipę odsunąć, wojska ZSRR i państw → Układu Warszawskiego (w tym Polski; jedynie Rumunia odmówiła udziału w tej agresji) rozpoczęły „operację Dunaj”, wkraczając do Czechosłowacji. Decyzję tę ułatwiła wstrzemięźliwa postawa państw zachodnich (rok 1968 to czas rewolt młodzieżowych na całym Zachodzie, odbywających się pod hasłami pacyfistycznymi, proekologicznymi i radykalnie lewicowymi). W czołowym dzienniku ZSRR „Prawda” w artykule Suwerenność i międzynarodowe zobowiązania państw socjalistycznych pisano: „Czechosłowacja jest odpowiedzialna nie tylko za swych obywateli, ale także za bezpieczeństwo wszystkich państw socjalistycznych […] osłabienie więzi wewnętrznej systemu socjalistycznego i jego poszczególnych elementów jest niebezpieczne i na to nie mogą patrzeć obojętnie wszystkie kraje socjalistyczne”. Działania te uzasadniono zatem koniecznością obrony podstaw socjalizmu oraz położenia kresu działaniom „antysocjalistycznych” i „antydemokratycznych” elementów zmierzających do „przewrotu”. Taka interpretacja suwerenności dokonana przez oficjalne medium ZSRR jednoznacznie zakładała, że państwo socjalistyczne będące elementem światowego systemu socjalistycznego nie może korzystać ze swej suwerenności w sposób sprzeczny z interesami tegoż systemu (a w praktyce – w sposób, którego nie akceptuje hegemon tego systemu, czyli ZSRR). Tym samym jawnie gwałcono podstawową dla prawa międzynarodowego zasadę → suwerenności państw, stawiając jako nadrzędne wobec niej niedopuszczenie do osłabienia strukturalnych zależności Czechosłowacji (czy też innych państw ówczesnego bloku komunistycznego) wobec ZSRR. To założenie było rdzeniem d.Br. W szczegółach d.Br. została zaprezentowana na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 3 października 1968 r. przez ministra spraw zagranicznych ZSRR Andrieja Gromykę, a jego wystąpienie symbolizowało hegemoniczną i imperialną politykę wobec państw będących częścią politycznej i ideologicznej strefy wpływów ZSRR, a zarazem wzywało państwa trzecie do nieingerowania w sprawy sowieckiej „strefy wpływów”. W tym kontekście było ewidentnym przejawem złamania zasady suwerenności państwa i nieingerencji w jego sprawy wewnętrzne.

Istotę d.Br. określały następujące założenia: 1. wspólnota socjalistyczna (w praktyce ZSRR jako jej hegemon) ma prawo określać kryteria i zakres wolności oraz suwerenności jej członków; 2. obowiązująca we wspólnocie zasada „solidarności socjalistycznej” jest przesłanką i uzasadnieniem ingerencji w wewnętrzne sprawy któregokolwiek z jej członków (ale oczywiście nie w wewnętrzne sprawy ZSRR), gdyby interes wspólnoty i jej członka został narażony przez siły „światowego imperializmu”; 3. państwa socjalistyczne mają prawo użyć siły (także zbrojnej) wobec kraju, który zechciałby zerwać więzi łączące je ze wspólnotą; 4. takie użycie siły nie jest agresją, lecz jedynie działaniem odpowiadającym idei „zbiorowej samoobrony” przeciw ingerencji zewnętrznej i wrogiej ideologii; 5. na terytorium państwa członka wspólnoty socjalistycznej mogą wkroczyć siły zbrojne innych państw socjalistycznych, działając wspólnie w odpowiedzi na wezwanie „lojalnych” polityków danego kraju, nawet jeśli nie są oni uznani za przedstawicieli rządu i państwa przez innych członków wspólnoty; 6. wspólnota socjalistyczna jako całość może narzucić określone standardy zachowań wobec siebie zarówno w zakresie polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej.

D.Br. uważana przez ZSRR za zasadę prawa w stosunkach między państwami socjalistycznymi nie miała prawnych podstaw i naruszała zasadę suwerennej równości państw, niestosowania siły, samostanowienia, nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw oraz prawa członków ONZ. D.Br. symbolizowała ówczesną politykę siły i budowania stref wpływów na obszarach uznawanych przez wielkie mocarstwa za ważne ze względów strategicznych, politycznych, gospodarczych i in. Jej podstawowe założenia i cele pozostawały w rażącej sprzeczności z obowiązującymi zasadami i zwyczajami międzynarodowym.

Należy wskazać na szkodliwość d.Br. dla samego ZSRR. O ile interwencję na Węgrzech w 1956 r. można było uzasadniać reakcją na decyzje polityczne tego kraju (deklaracja wystąpienia z → Układu Warszawskiego, zapowiedź przywrócenia systemu polityczno-gospodarczego istniejącego przed sowietyzacją), o tyle władze Czechosłowacji zgłaszały postulaty znacznie skromniejsze. D.Br. uzasadniała dokonaną brutalną pacyfikację, która stała w kontraście np. ze spokojną reakcją USA na deklarację Francji z 1965 r. co do opuszczenia wojskowych struktur NATO czy też z niemożnością przywołania przez ZSRR w analogiczny sposób do posłuszeństwa Chińskiej Republiki Ludowej. Było to więc jedynie uzasadnienie przemocy, co burzyło zaufanie do ZSRR zarówno w tradycyjnych partiach komunistycznych Europy Zachodniej, jak i w państwach postkolonialnych, które przestały postrzegać ZSRR jako sojusznika w walce z kolonializmem, a zaczęły widzieć w nim kolejne mocarstwo kolonialne (kontynuatora carskiej Rosji).

D.Br. została zanegowana przez ostatniego przywódcę ZSRR Michaiła Gorbaczowa w szeregu wystąpień z 1989 r. Zaakceptował on szukanie przez państwa socjalistyczne własnych dróg rozwoju. [Paweł Turczyński]

Literatura: J. Bryła, Strefy wpływów w stosunkach międzynarodowych. Aspekty teoretyczne i praktyczne stosunków międzynarodowych, Poznań 2002 • T.M. Franck, E. Weisband, World Politics, Verbal Strategy among Superpowers, London 1972 • J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945‒1996, Warszawa 1996.