MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ KARNY; MTK – jedyny stały międzynarodowy organ sądowy, → międzynarodowy organ ścigania zbrodni, utworzony w celu osądzania sprawców (osób fizycznych) najpoważniejszych naruszeń prawa humanitarnego. Trybunał ma charakter komplementarny w stosunku do krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. O szczególnym charakterze MTK świadczy fakt, że jest to pierwszy – i jedyny – stały międzynarodowy trybunał karny, który funkcjonuje i orzeka na podstawie umowy międzynarodowej. Jego siedzibą jest Haga. Języki robocze MTK to francuski i angielski, a językami urzędowymi są: angielski, chiński, francuski, hiszpański, rosyjski i arabski.
Podstawą prawną funkcjonowania MTK jest Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzony w 1998 r., wszedł w życie z dniem 1 lipca 2002 r., tj. 60 dni po złożeniu ostatnich dokumentów ratyfikacyjnych przez 60. państwo; obecnie stronami są 123 kraje. MTK nie jest powiązany z ONZ i jest od niej całkowicie niezależny. Jurysdykcją Trybunału są objęte jedynie zbrodnie popełnione po 1 lipca 2002 r.
Zgodnie z zasadą komplementarności MTK podejmuje swoje działania dopiero wówczas, gdy państwo nie osądza sprawcy zbrodni bądź też nie jest do tego zdolne. MTK nie zastępuje krajowych organów wymiaru sprawiedliwości, stanowi ich uzupełnienie. Materialny zakres jurysdykcji obejmuje → zbrodnie przeciwko ludzkości, → zbrodnie ludobójstwa, → zbrodnie wojenne i zbrodnię agresji. Zbrodnie objęte jurysdykcją Trybunału nie podlegają przedawnieniu. Jurysdykcją objęte są zbrodnie popełnione na terytorium państw stron Statutu Rzymskiego. Statut dopuszcza sytuację, w której państwo niebędące jego stroną uznaje jurysdykcję Trybunału w odniesieniu do danej zbrodni.
MTK składa się z 18 sędziów wybieranych na dziewięcioletnią kadencję, bez możliwości reelekcji. Co trzy lata obsadzana jest 1/3 składu sędziowskiego. Wyboru sędziów dokonują państwa strony Statutu Rzymskiego. W skład struktury Trybunału wchodzi Prezydium (Prezes, Pierwszy i Drugi Wiceprezes), trzy Wydziały z Izbami Orzekającymi, Urząd Prokuratora oraz Sekretariat.
Urząd Prokuratora działa niezależnie jako odrębny organ. Należy do niego przyjmowanie zawiadomień i innych informacji o zbrodniach podlegających jurysdykcji MTK, badanie tych zawiadomień i informacji oraz prowadzenie postępowania przygotowawczego. Na czele Urzędu stoi Prokurator, któremu pomaga jeden lub dwóch wiceprokuratorów. Prokurator jest wybierany w głosowaniu tajnym bezwzględną większością głosów członków Zgromadzenia Państw Stron. Wiceprokuratorzy są wybierani w ten sam sposób z listy kandydatów przedstawionej przez Prokuratora.
W Statucie MTK przewidziano trzy sposoby wszczęcia postępowania przygotowawczego. Po pierwsze, może to uczynić Prokurator na podstawie zawiadomienia dokonanego przez państwo stronę, o ile wykaże ono sytuację wskazującą na popełnienie jednej lub więcej zbrodni objętych jurysdykcją Trybunału. Po drugie, Prokurator może wszcząć postępowanie przygotowawcze na wniosek → Rady Bezpieczeństwa, która przedstawia mu sytuację wskazującą na popełnienie zbrodni działając na podstawie rozdziału VII Karty NZ. Trzeci sposób to działanie Prokuratora z urzędu (propriu moto) w przypadku, gdy z przyczyn politycznych ani państwo strona, ani Rada Bezpieczeństwa nie będą chciały przedstawić sytuacji Prokuratorowi. Upoważnienie Prokuratora do działania z własnej inicjatywy jest więc wyrazem apolityczności i efektywności Trybunału, a jednocześnie niezależności Urzędu Prokuratora. Nie można jednak uznać tej czynności za „wszczęcie postępowania przygotowawczego” w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jest to bowiem raczej wstępne zbadanie sprawy, zainicjowanie całego procesu badania otrzymanych przez Prokuratora informacji. W razie potwierdzenia tych informacji (podejrzenia), Prokurator zwraca się do Izby Przygotowawczej (sądowej) z wnioskiem o wyrażenie zgody na wszczęcie postępowania przygotowawczego. W odniesieniu do wymienionych sposobów po dokonaniu oceny uzyskanych informacji Prokurator wszczyna postępowanie przygotowawcze, chyba że uzna, iż nie istnieje uzasadniona podstawa do prowadzenia dalszego postępowania – wówczas zawiadamia o tym Izbę Przygotowawczą. Jeżeli w wyniku przeprowadzenia postępowania przygotowawczego Prokurator uzna, że nie istnieje wystarczająca podstawa do wniesienia oskarżenia, Prokurator zawiadamia Izbę Przygotowawczą i państwo, które przedstawiło sytuację o swojej decyzji i powodach jej podjęcia.
Obecnie (czerwiec 2023) na etapie wstępnego badania (a więc poprzedzającego formalne śledztwo) znajdują się Nigeria, Wenezuela II oraz Kongo II. Natomiast śledztwo dotyczy następujących państw: Uganda, Kongo, Sudan (Darfur), Republika Środkowoafrykańska II, Kenia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali, Burundi, Gruzja, Myanmar, Afganistan, Palestyna, Filipiny, Libia, Wenezuela I oraz Ukraina. Prokurator MTK 28 lutego 2022 r. ogłosił decyzję o wszczęciu śledztwa w sprawie zbrodni w związku z agresją Rosji przeciwko Ukrainie, ponadto 39 państw złożyło zawiadomienie i wniosek o wszczęcie śledztwa w tej sprawie. W ramach prowadzonego śledztwa w tej sprawie 17 marca 2023 r. Trybunał wydał nakaz aresztowania prezydenta Rosji Władimira Putina oraz rosyjskiej rzeczniczki praw dziecka Marii Lwowej-Biełowej. [Wawrzyniec Kowalski, Michał Wojciech Płachta]
Literatura: M. Płachta, Międzynarodowy Trybunał Karny, t. I‒II, Kraków 2004 • W. Schabas, An Introduction to the International Criminal Court, Cambridge 2020 • K. Wierczyńska, Dekada działalności Międzynarodowego Trybunału Karnego – sukcesy i porażki międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości, „Studia Prawnicze” 2013, nr 194 (2).