ZAMROŻONY KONFLIKT ‒ konflikt o charakterze polityczno-społecznym, a następnie zbrojnym, do którego doszło w państwie zróżnicowanym pod względem etnicznym lub regionalnym pomiędzy władzami centralnymi a mniejszością narodową lub regionalną. Jest to sytuacja, w której w wyniku konfliktu państwo utraciło kontrolę nad terytorium zamieszkałym przez mniejszość, do czego w zasadniczym stopniu przyczyniło się wsparcie lub bezpośrednia interwencja militarna państwa trzeciego. W efekcie na spornym terenie powstał twór dysponujący większością atrybutów państwa, aczkolwiek pozbawiony uznania międzynarodowego (parapaństwo). Zamrożone konflikty w znaczącym stopniu determinują politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa, na terytorium którego się toczą; mają również destabilizujący wpływ na sąsiednie państwa. Należy podkreślić, że w literaturze jest to termin nadużywany i większość przypadków określanych jako zamrożone konflikty nie spełnia wszystkich kryteriów zawartych w powyższej definicji.

Pojęcie zamrożone konflikty odnosi się przede wszystkim do konfliktów na obszarze byłego ZSRR inspirowanych lub wspieranych przez Rosję (Górski Karabach w Azerbejdżanie, Abchazja i Osetia Południowa w Gruzji, Naddniestrze w Mołdawii, tzw. Doniecka i Ługańska Republiki Ludowe w Ukrainie), choć niektórzy autorzy odnoszą je również do innych konfliktów (Cypr Północny, Kosowo). Sporny jest przypadek należącego do Ukrainy Krymu, który od 2014 r. znajduje się poza kontrolą władz ukraińskich; Krym nie stał się bowiem parapaństwem, ale został nielegalnie zaanektowany przez Federację Rosyjską. W ostatnich latach niektóre z wymienionych konfliktów (Górski Karabach, 2020 r.; Doniecka i Ługańska Republiki Ludowe, 2022) przeszły w fazę pełnoskalowych działań wojennych („uległy rozmrożeniu”), dlatego nie można mówić o nich obecnie jako o zamrożonych konfliktach.

Górski Karabach (alternatywna nazwa Arcach) to kontrolowana przez Ormian od początku lat 90. XX w. do 2020 r. część Azerbejdżanu (ok. 10% powierzchni kraju) zamieszkała w większości przez ludność ormiańską. Spór o status tego terytorium toczył się w okresie istnienia ZSRR, gdy było ono częścią Azerbejdżańskiej SSR. W wyniku wojny z separatystami wspieranymi przez Armenię w latach 1991–1994 Azerbejdżan utracił kontrolę nad tym regionem. Wysiłki na rzecz pokojowego uregulowania konfliktu prowadzone m.in. w ramach Grupy Mińskiej (USA, Rosja, Francja) nie przyniosły wymiernych efektów. W 2020 r. Azerbejdżan podjął działania zbrojne, w wyniku których odzyskał kontrolę nad większością regionu. W tych warunkach doszło do zawarcia rozejmu pod auspicjami Rosji. Na jego mocy Azerbejdżan odzyskał kontrolę nad ok. 75% spornego terytorium. Kadłubkowy Górski Karabach zachował łączność z Armenią przez tzw. korytarz laczyński; ostateczny status tego terytorium nie jest przesądzony. W regionie zostały rozlokowane rosyjskie siły pokojowe. W 2023 r. Armenia uznała Azerbejdżan w granicach obejmujących Górski Karabach, co w znaczącym stopniu przybliża rozwiązanie tego konfliktu.

Na terytorium Gruzji toczą się dwa zamrożone konflikty w leżącej nad Morzem Czarnym Abchazji i położonej na stokach Kaukazu Osetii Południowej. Oba regiony oderwały się od Gruzji na początku lat 90. XX w. w wyniku konfliktów zbrojnych przy udziale Rosji, która z jednej strony wspierała separatystów, z drugiej mediowała pomiędzy stronami konfliktu; w obu regionach rozlokowano siły pokojowe z udziałem wojsk rosyjskich. Przez następną dekadę sytuacja w obu regionach była względnie stabilna; uległa ona zaostrzeniu po objęciu stanowiska prezydenta Gruzji przez Micheila Saakaszwilego (2004), który podjął działania na rzecz przywrócenia integralności terytorialnej państwa. W 2008 r. wybuchła tzw. wojna pięciodniowa, podczas której Federacja Rosyjska przy wsparciu sił abchaskich i osetyjskich podjęła działania zbrojne na lądzie i na morzu przeciwko Gruzji. Wojna zakończyła się rozejmem wynegocjowanym przez Francję. Jedną z jej konsekwencji było uznanie przez Rosję niepodległości Abchazji i Osetii Południowej. Od tej pory prowadzone są stopniowe działania na rzecz integracji obu parapaństw z Federacją Rosyjską. Zarówno w Abchazji, jak i w Osetii mieszczą się rosyjskie bazy wojskowe.

Naddniestrze to parapaństwo leżące w granicach Mołdawii. Obejmuje ono część Mołdawii leżącą po lewej stronie Dniestru oraz znajdujące się po jego prawej stronie miasto Bendery. Jest to pas ziemi stanowiący ok. 12% terytorium Mołdawii. Większość mieszkańców regionu stanowią Rosjanie i Ukraińcy. Wraz z rozpadem ZSRR słowiańska ludność Naddniestrza postanowiła oderwać się od niepodległej Mołdawii, obawiając się możliwości jej połączenia z Rumunią. We wrześniu 1990 r. proklamowano powstanie Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, co zaowocowało zbrojnym konfliktem i interwencją Rosji. Od zawieszenia broni w 1992 r. Mołdawia nie kontroluje terytorium Naddniestrza. Nie powiodły się dotychczasowe próby rozwiązania konfliktu – ani na drodze porozumienia mołdawsko-naddniestrzańskiego, ani poprzez rozmowy Mołdawii i Rosji. Od 2005 r. rozmowy prowadzone są w ramach formatu 5+2, obejmującego Mołdawię i Naddniestrze, a także Rosję, Ukrainę, UE, USA i → OBWE. W Naddniestrzu rozlokowane są rosyjskie wojska, z których część ma status sił pokojowych. Naddniestrze nie ma wspólnej granicy z Rosją, co utrudnia – zwłaszcza od wybuchu konfliktu rosyjsko-ukraińskiego w 2014 r. – wsparcie tego parapaństwa przez Rosję.

Doniecka (DRL) i Ługańska Republiki Ludowe (ŁRL) to dwa parapaństwa powstałe na wschodzie Ukrainy, w Zagłębiu Donieckim, tradycyjnie charakteryzującym się silną tożsamością regionalną i przychylnością wobec Rosji; do 2022 r. ich powierzchnia stanowiła 2,4% terytorium Ukrainy. W 2014 r. po zwycięstwie proeuropejskich protestów w Ukrainie (Euromajdan) i ucieczce z kraju prorosyjskiego prezydenta Wiktora Janukowycza Rosja dokonała nielegalnej aneksji Krymu, a następnie zainicjowała i wsparła militarnie ruch separatystyczny w Zagłębiu Donieckim, co doprowadziło do powstania dwu parapaństw. Konflikt uległ zamrożeniu po zawarciu tzw. porozumień mińskich I (2014) i II (2015). 

Ważnym celem pełnoskalowej rosyjskiej agresji przeciwko Ukrainie w 2022 r. było oficjalnie „wyzwolenie” części obwodów donieckiego i ługańskiego znajdujących się wciąż pod kontrolą władz ukraińskich. W przededniu rozpoczęcia działań wojennych Rosja uznała niepodległość Donieckiej i Ługańskiej Republik Ludowych. Oba parapaństwa wzięły aktywny udział w agresji przeciwko Ukrainie. Do lipca 2022 r. Rosja zajęła niemal cały obwód ługański, a w obwodzie donieckim utworzyła połączenie lądowe pomiędzy swoim terytorium i Krymem, zajmując m.in. portowe miasto Mariupol, dzięki czemu zapewniła sobie połączenie lądowe pomiędzy Rosją a Krymem. Od sierpnia 2022 r. do maja 2023 r. trwały ciężkie walki o Bachmut, który został ostatecznie zajęty przez Rosjan. Wspomniane miasta zostały w wyniku długotrwałych walk niemal doszczętnie zniszczone. We wrześniu 2022 r. terytoria republik Donieckiej i Ługańskiej oraz obwodów chersońskiego i zaporoskiego zostały po pseudo-referendach wcielone do Rosji, choć nie kontrolowała ona w pełni ukraińskich obwodów, które postanowiła nielegalnie anektować. [→ państwa nieuznane (nieuznawane)] [Andrzej Szeptycki]

Literatura: J.J. Coyle, Russia’s Border Wars and Frozen Conflicts, Cham 2017 • „Frozen conflicts” in Europe, A. Bebler, Opladen – Berlin – Toronto 2015 • T. De Waal, N. von Twickel, M. Emmerson, Beyond Frozen Conflict Scenarios for the Separatist Disputes of Eastern Europe, Brussels 2020.